Бурунгу чүдүлгелер

Хүнге чалбарыыры
Тыва кырганнардан дыңнап бижээн материалдар ёзугаар алырга, тыва кижи эрте-бурун шагдан бээр хүнге чүдүп чораан. Хүн – тываларның тос чүдүлгезиниң эң бажында олуруп турар. Хүн чок болза, чуртталга чок. Бо болза тыва чоннуң мерген угаанының чечен сөзү. Кижи амытанның амыдыралында буянныг чүвелер чүгле хүнден хамааржып турар деп бистиң өгбелеривис билип чораан, ынчангаш эртенниң-не хүнге чүдүүр, хүнге чалбарыыр, хүнче хайындырган шайының үстүн албан чажар чораан.
Хүнден тыва кижи аксының кежиин дилеп, сагыш-сеткилиниң ханызындан идегелин илередип чораан:
Алдай Таңдым сиртинден
Аяс Хүнүм үнүп келди.
Ак оруум чырыт, Хүнүм.
Аксым кежиин болгаа, Хүнүм.
Арбай, тараа чаагай болзун, Хүнүм.
Ак чем элбек болзун, Хүнүм.
Алдын хүннүг өртемчейим
Ашка-чутка кирбес болзун.
Бо болза даңгаар эртен хүнче көрүп алгаш чажыг чажыр турган тыва кижиниң кежик дилээр йөрээли-дир. Кижиниң каң-кадыы, тодуг чуртталгазы, буянныг кежии хүнден хамааржыр деп бистиң ада-өгбелеривис чүдүп чораан.
Хүн туттурарга тыва улус шаг баксыраар деп билип чораан, ында база ужур бар. Хүннүң караан көрүп тургаш, бистиң өгбелеривис агаар-бойдустуң эки, багай болурун баш бурунгаар билип ап чораан.
Хүн – чуртталганың оду дижир. Тыва кижи хүнге чүдүп чораан. Ынчалзажок ол хүннү дагывайн турган.

Айга чалбарыыры
Тыва кырганнарның торулга чугаазын ёзугаар алырга, ай болза үе-дүптен бээр хүннерни, айларны болгаш чылды санап билир күчүлүг чырыткы болур. Ай, хүн, ада, ие дээн ышкаш бо дөрт чүве тыва кижиниң амдыралында эрте-бурун шагдан бээр деңней көөр чугааларга, ырларга чергелештир таваржып турар.
Үнген айның оттуун көргеш, үжүк-бижик билбес тыва ашактар, кадайлар ол айның дургузунда кандыг чаъстар чаарын, харлар дүжерин, хаттар хадыырын база изиг хүннер болурун баш бурунгаар билир эртемниг чорааннар. Үзер календарь азы чылдың он ийи айын парлаан календарь көзүлген соонда, ада-өгбениң айны көрүп тургаш, бойдусту билип алыр бурун эртеми чоорту уттундурган.
Эрги чылдың аъттанырын, чаа чылдың үнерин тыва улус ай-биле холбаштырар болгаш алгап-йөрээп чораан.
Тыва кижи айга чүдүп чораан. Тывалар айны дагывайн турган.

Дээрге чалбарыыры
Шаандагы тывалар дээрни хайыракан деп адаар турган. Мында хайыракан дээрге бурун дээн уткалыг. Кижиниң тывылганынга холбаштыр тывалар дээрни ада кылдыр адаар турган. “Дээр – адам” деп чугааның үнген дөзү ол болур. Чер кырынга тывылган дириг амытанга холбаштыр эрги шагның тывалары дээрни бир онзагай оран кылдыр көрүп чораан, ооң бир барымдаазы болза Ак дээрде азарлар, хоорлар деп улустар чурттап турар дижир. Тывага хамнар кончуг нептерээн турар шагда Ак дээрде чурттап турар азарлардан азы хоорлардан укталган хам эң күштүг хам дижир турган, ынчангаш алгыжында дээр бир кол маадыр бооп турар.
Дээрге чүдүүрү янзы-бүрү хевирлиг. Эртенги шайының үстүн көк дээрже углай чажар болгаш чалбарып чугаалаар. Коргунчуг диңми болу бергенде, ак пөстү ыяшка баглап алгаш, дээрже углай чалбарып чайгылаар. Шаандагының сөзү мындыг:
Дээр хайыракан, өршээ!
Кижиниң салым-чолунга хамаарышкан хамык чүвени дээр хайыракан азы дээр бурган өршээп турар болзун деп өндүр сүзүглел мында бар.
Дээрни чамдыкта дагып база турган.
Тыва улустуң аас чогаалында дээрге бараалгаткан хамнар алгыжы кончуг нептереңгей. Оон ыңай дээрге хамаарышкан торулга чугаалар болгаш тоолчургу чугаалар база бар. Чаңгыс намның суртаалы тергиидеп турар үеде хамнарны кызып-кыяр чорук дендээн ужурундан шаандагы шагның дээрге хамаарышкан алгыштарын, торулгаларын база тоолчургу чугааларын чыып бижиир ажыл план ёзугаар чоруттунмаан болгаш тыва чоннуң база бир эртине чогаалы улуг чидиригге таварышкан.
Дээрге чүдүүр чорук ховартаан болгаш дээрни дагывас апарган.

Черге чалбарыыры
Черге чүдүүрү тываларга эрте-бурун шагдан бээр туруп келген. Чер-биле тыва кижиниң ыдыктыг, төөгүлүг болгаш ада-ызыгуур салгаан чүдүлгези холбашкан. Чер дээрге борбак бөмбүрзек дээрзин амгы шагның чаштары билир.
Чер деп чүл?
Чер дээрге хүннүң эртен үнгеш, хүннүң кежээликтей ажыт кире бээр черни ынча дээр. Кижиниң төрээн чери чер биле дээрниң ийи аразында турар. Кижи черде тудуш чүве дээн, чүге дээрге кижиниң хирнин төрүттүнген черинге хөөп каар, барып-барып өөнүң орнунга чаларадып каар.
Чер дээрге кижи амытанның тос ада дужундан бээр чурттап келген чери, ону ада-өгбе чурту дээр. Кижиниң өгбе чурту ай, хүн-биле деңге тывылган чүве дижик. Кижи амытан төрээн черин каап болбас, чүге дээрге ол адаларның сөөгүн салган ыдыктыг кавай дижир.
Чер дээрге бо-ла көк дээрниң адаанда хемнер, даглар, шөлдер болгаш чадыр хонар чер ыйнаан. Кижи чер чокка канчап чурттаар боор. Черниң аңын аңнап, балыын балыктап чурттаан. Тайга чурттуг ивижилер оран-таңдызынга чүдүп чораан чүве. Кижиниң ада-өгбе чуртундан артык чүве кайда боор. Иви малдыг кижилер ада-өгбе черинге чүдүп чораан чүве.
Чер – ием! Бо болза тываларның черге чалбарган сүзүк сөзү. Өг орну, төрээн чери, эрги хонаштар, төрел аймааның шаг шаандан бээр чурттап келген чери, мөчээн кырганнарның сөөгүн салган чевеглер, аңнар турар тайгалар, мал өстүрер одарлыг черлер, тараа тарыыр делгем ховулар тыва кижиниң бодалынга Чер деп ыдыктыг утканы илередип турар. Чер – кижиниң төрээн иези, ынчангаш ыдыктыг черлеринге тыва кижи чалбарып чоруур.
Черге чүдүүрү дээрге ажы-төлдү черни камгалаар, черге ынакшыыр болгаш көк дээр адаанга чер кырынга бай чурттаар кылдыр чажындан турар чаңчыктырары болур. Тыва кижи ыдыктыг черинге баргаш, сүт чажып чалбарыыр, аржаан чажып чалбарыыр болгаш алгыш-йөрээлин салыр чораан.
Дээр – адам. Чер – ием.
Дээр биле чер тыва кижиниң бодалынга адазы болгаш иези деп буянныг бодал, эрги чуртка баарга-ла, чүректи саргыдыр сагындырып кээр болгаш ала-чайгаар чүдүдүптер.

Сугга чалбарыыры
Бурунгу Тываның торулга чугааларында суг тускай ээлиг бооп турар. Суг дугайында бистиң өгбелеривис ыдыктыг чугааларын чугаалап чораан. Тыва кижиниң сугга хамаарылгазы бир янзы, шаандагы үениң ыдыктыг чүдүлгелерин бистиң кырганнарывыс дөртен чылдарга чедир сагып чораан.
Суг бажы, дамырак суглар, өзен хемнер, улуг хемнер, хөлдер тыва кижиге суг деп билдинер. Далай дээрге тыва тоолдарда бар бооп турар, алыс шынында Тыва чуртунда далай чок.
Сугга чүдүүр чорук суг бажын дагыырының ырак мурнунда тывылганын кырганнардан дыңнап бижээн материалдар херечилеп турар.
«Суг бажы дээрге черниң судалы болур. Кым-бир кижиниң кыштааның азы чайлааның чанындан суг бажы үнүп кээр болза, ол кижи бажын ажыр байыыр дижир. Суг бажын көрген кижи үш кош-адыш иштин ишкеш, үш катап сөгүрүп каарга, ак оруктуг болур дижир».
Суг ээлиг дижир. Эр кара суг бажы дүне-даа, хүндүс-даа чер иштинден аттыгып чыдар. Суг бажы хүндүс сымыраны бээр, ынчан ооң ээзи хүн караандан чашты бээр дижир. Суг бажы дүне шимээргей бээр, ынчан ооң ээзи дүннү ажыглап алгаш, кара туразында чугаа-соот үндүрүп турар дижир. Суг бажы чүдедирге, суг бажының ээзи килеңней бээр болгаш ону ажындырган кижиниң холу, буду дагырара бээр дижир, ынчангаш суг бажынга чүдүүр, ону чүдетпес чораан.
Тывалар сугга чүдүп чораан, ол чүдүлгениң кол уу сугнуң хемнерниң, хөлдерниң арыг-чаагай болурунче угланган болур. Суг кыдыындан ыяш кеспес чүдүлгени тыва өгбелер кончуг сагып чораан.

Артка чалбарыыры
Арт-биле тыва кижиниң ыдыктыг сүзүү холбашкан. Арт ээлиг дижир. Чаңгыс намның суртаалы тергиидээш, Тывага турган хамык чүдүлгелерни, дагылгаларны хоруп каапканда безин тыва кырганнар артка чүдүүрүн утпайн чорааннар. Аъттыг кижир арт кырынга үнген болза, аъдындан албан дүжер, Таңдының ээзинге ак чемин өргүүр, алгыш-йөрээлин салыр, ооң соонда оваага баргаш, ак пөстү баглап каар, чүдүп чалбарыыр.
Арай хирелиг кижи арт кырынга үнүп келген болза, база-ла аъдындан дүшкеш, таңды ээзинче алгыш-йөрээлин салып чүдүүр, аъдының кудуруундан хылды үзе тырткаш, овааның бир кыдыынга ыяшка баглап каар. Арт кырынга үнген кижи бүрүзү оваага бир даш салыры албан турган. Таңды-сынның улуг ээзи хомудавазын дээш, кижи бүрүзү арт кырынга албан дүжер, аъшты-чемни оваа чаныга салыр, хойлаарактар ап чораан суксунун өргүп чажар чүдүлге турган.
Арт кырынга йөрээл салыры таңды-сынның ээзинге чүдүп бараалгааны ол болур.
Артты ажарга, назынның бир бергезин ашканы ол деп тыва улустуң үлегер домаа бар.
Артка чүдүүр, чалбарыыр болгаш алгыш-йөрээли салыры дээрге ада-өгбениң бурунгу культуразын камгалааны болгаш уламчылааны ол болур.

Адыгга чалбарыыры
Тыва чоннуң тоолчургу чугааларында адыгны хайыракан дээр азы бурган дээр. Адыгга чүдүүр чорук, кырганнардан чыып бижигилээн торулга чугаалар ёзугаар алырга, тыва кижи чер кырында ай, бести, согунаны казып чип турар шагда, аң-меңниң эъди-биле амыдырап чораан үеде база дээрде турар Чеди-Хаан – Долаан-бурган, Үш-Мыйгак, Ай, Хүн дээн ышкаш сылдыстарны ылгап билиптер апарган үеде тывылган болуп турар.
Хамнарның азалары, четкерлери, дииреңнери буктары, шулбустары чурттап турар онзагай бүдүштүг дагларны Хайыракан азы Бурганныг деп турган. Эрзинниң девискээринде Хайыракан даа, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорай адаанда Хайыракан даа бар бооп турар.
Хайыракан деп адаан черлер тыва чоннуң эң ыдыктыг черлери болур.
Адыгга чүдүүр чорук караң көрнүр чүдүлге үезинде-ле бар турган. Ооң бир херечизи болза Адыг ээрен болур. Буга хамнарның азы улуг хамнарның өөнге Адыг ээрен албан турар, ол болза хам кижиниң эң күштүүн болгаш түрлүүн көргүзүп турар.
Эрги шагның тыва кырганнары адыгны бурганчыдып чораан, ынчангаш «Өршээ, хайыракан!» дээр. Тыва кижи адыгның адын бурганчыдып адаар.
Тыва кижи улуг үүлепни бүдүрер дээнде: «Өршээ, хайыракан!» азы «Өршээ, бурган!» деп чалбарып чүдүүр.
Тыва кижи хай-халаптан чарлыр дээнде: «Өршээ, хайыракан!» азы «Өршээ, бурган!» деп чалбарып чүдүүр. Оон соонда буянныг херекти чорутканда база: «Өршээ, хайыракан!» азы «Өршээ, бурган!» деп чалбарып чүдүүр.
Адыгга чүдүүрү дээрге бурунгу Тываның торулга чугааларын, тоолдарын болгаш хамнарның алгыштарын төөгүге арттырып каары болур. Амгы шагны эки билир, келир үени өттүр көөр дээр болза ада-өгбениң чүдүп чораан чүдүлгелерин хумагалаар апаар.

Чеди-Хаанга чалбарыыры
Бурунгу тываларның чүдүлгези Курбусту Хайыракан азы Курбусту бурган-биле дыка холбаалыг турган. Шаандагы тывалар дээрни Курбусту хайыракан, Курбусту хаан деп хүндүткеп чораан. Дээрге көстүп келир ай, хүн, сылдыстар эрте-бурунгу шагда чурттап чораан ада-өгбелеривистиң торулга чугааларында, тоолдарында болгаш ырларында бар бооп турар.
Тыва кижи эртениң-не шайының үстүн үстүү хайыраканче азы бистиң кырывыста Дээр бурганче чажар, чалбарыыр болгаш чүдүүр чораан.
Кижилер боттарының аразында төрелзиир харылзааны үзүп болбас деп ыдыктыг бодал Чеди-Хаанда бар.
Эрги шагның тыва ырларында Чеди-Хаанны база ырлап турган:
Чеди-Хаан деп Долаан бурган
Черде тур бе, дээрде тур бе?
Черивистиң уруглары
Четче тур бе, менди тур бе?
Чырык чер кырында чурттаан кижилер онча-менди чурттап турар азы өлүм-чидимге таваржып турар бе дээрзин Чеди-Хаанны Доңгак Барыкаанның сактып ырлаан бо ырларындан билдинип турар. Кол утказы – чонун утпас.
Чеди-Хаанга тывалар чүдүп, чажыын чажып, ол чеди сылдыстан кежикти дилеп чораан бурунгу чүдүлгелерлиг.

Сүтке чалбарыыры
Бир чамдык бурунгу чүдүлгелер уттундурганда, бир чамдыызын хоруп турда, тыва чоннуң сүтке чүдүүрү уттундурбаан болгаш өг бүрүзүнүң улуг ээлери сүтке бүдүү чүдүп чораан.
Сүт ак өңнүг болгаш эрте шагдан бээр тыва кижиниң бодалынга эң-не буянныг чорукту илередип турар. Тыва чоннуң мындыг чечен сөстери бар: «Сүт дег ак сеткилдиг кижи». Мында болза кижиниң мөзүлүүн, чаагай сеткилдиин база бүдүштүүн илередип турар. «Сүттүг хууңну аңдара теп болбас, кежик дудаар». Мында болза тыва кижи сүттү ыдык кылдыр көрүп турар азы кижиниң аксының кежии, бай болуру, каң-кадыы сүттен хамааржыр деп бурунгулар угаап чораан.
«Кежээ, дүне сүттү өгден үндүрбес, ие кижниң эмииниң сүдү тыртылар, чаш уругнуң куъду ойлаар дижир. Тыва кижи дүн дүшкен соонда өгден сүт үндүрбес чүдүлгелиг чораан”.
«Сүттүг пашты ожуктан аңдара теп болбас, кодан чурту куруг каар. Сүттүг сава аңдара тепкен кижи бак өлүм-биле өлүр дижир».
Тыва кижиниң ак сүт чажып чалбарыыр чүдүлгези эрте шагда турган, ам-даа туруп турар болгаш моон соңгаар-даа артып калыр ыдыктыг чүдүлгези. Оран ээзинге сүт чашкан кижи болза ажы-төлүнүң каң кадык болурун күзээн, ал-боду тодуг-догаа чурттаарын база чоруу бүдерин күзээн кижиниң чүдүлгези болур. Сүт болза кижиниң ак оруун алгаарынга чаяаттынган дижир.
Сүтке чүдүүрү дээрге, малчын чоннуң чуртун ээлеп чурттаңар, малды өстүрүңер, бай-шыдалдыг чурттаңар дээни ол-дур. Тываларның мындыг үлегер домаа бар: «Сүт төкпе – хырның аштай бээр». Бо сөстүң утказы болза мал азыравас болзуңза, ядарай бээр сен дээни ол-дур. Өгбелерниң сүтке чүдүүрү – ыдыктыг сүзүглел.

---