Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы.

Куштаары.

Оран кежиинге куштар база хамааржыр. Көшкүн тывалар куштарны азыравас чорааннар. Тайга черниң тывалары эъдин чиир куштарны эрте чазын, орай күзүн өйлеп аңнаар турган.
Өөр куштарны кыра боолаар чорук тываларга черле турбаан.
Куштуң эъдин ында-хаая сонуургап чиир.
Ыраажы куштарны тывалар ыдыктыг куштар дээр.

Куштуг черлер.

Тываларның амыдыралынга куштар бир онзагай ужур-дузалыг. Эъдин чиир куштар бар. Кижиниң салым-чолунга холбаалыг куштар бар. Хамнарның дериг-херекселинге чүглерин, чалгыннарын, хаайларын болгаш дыргактарын хереглээр куштар бар.

1991 чылда А.А.Барановтуң «Редкие и малоизученные птицы Тувы» азы «Тываның ховар болгаш шоолуг шинчилеттинмээн куштары» деп номун ёзугаар алырга, республика девискээринде 330 хире янзы-бүрү хевирлиг куштар бар. Оларның 48-и кончуг ховар куштар, ынчаарга 34 хирези шоолуг шинчилеттинмээн куштар бооп турар, оларны «Кызыл номда» киирип даңзылаан болгаш өлүрери шуут хоруглуг.

Куштарны даш-биле согары.
Шаанда Тывага куштар кончуг хой болгаш деспес турган. Эъдин чиир куштарны борбак даш-биле соп алыр. Торлаа, күшкүл, өдуректи борбак даш-биле соп алыр.

Куштарны дузактаары.
Аът кудуруунуң узун хылын кадыдып алгаш, торлаанын кокпазынга салып каар. Кара-куштуң чемненир черинге база хыл дузакты салып каар.

Куштарны ча-биле адары.
Тайга чурттуг кижилерге ча, согуннуң ажыы кончуг улуг турган. Эъдин чиир куштарны ча-биле адып алыр. Куш адар согуннуң молдуруу бичежек болур. Күшкүлдү, кара-кушту ча-биле чайлыг адып алыр.

Куштарны боолаары.
Шаанда Тывага дары, коргулчун болгаш боо кончуг ховар турган. Кыдат садыг-биле чергелештир Тывага орус садыг кирип келген соонда, аңчыларга херек дары, ок, дүүрге, бырдаан база нептерээн. Торлаа, күшкүлдү, кара-кушту, тогдукту боолап алыр турган.