Тыва улустуң хоруглары

Тыва улустуң  хоруглары

Хоруглар дээрге «ынчап болбас, хоржок, хоруглуг» деп чүүлдү илередип турар. Чоннуң чаңчылдарында, ёзулалдарында, угаадыгларында «болбас, хоруглуг» дээн чүве хөй ажыглаттынып турар. Хоругларның дузазы-биле уругларны, келир үениң салгакчыларын эки чаңчылдарга, эттиктиг дүрүмнерге өөредип, чараш чүүлдерге чаңчыктырып турар. Кижизидилгеге, суртаал-угаадыгларга-даа хоругларның дузазы улуг болгаш эргежок чугула.

Дараазында хоруглар-биле таныжаалыңар:

Өг даштында бызаа челезиниң, анай хураган хөнезиниң кыры-биле кылаштавас. Өгже кымчы, кижен, боо тудуп алгаш кирбес. Өгге келген кижи өөктерин четче өөктенген боор. Өгже кирерде, баштай оң буду-биле эргинни арта базып кирер. Солагай буду-биле  өре негээр, аас-дыл кылыр дээн кижилер эргин артап кирер. Шай хайнып азы арага тип турда, өгге кирип келген кижини аас-кежиктиг кижи дижир. Өгге кирип келгеш, бөргүн уштур болза, хонар дээш келген кижи боор. Хонмас кижи бөргүн ужулбас. Өг иштинге хамаанчок ыңай-бээр кылаштавас. Чаңгыс черинге олурар. Өг дескинмес. Өгге кижи кирип кээрге, аштанып-арыгланмас,  хүл, бок төкпес.

Олурарда эжик талада будун дискектенип орар. Ол дээрге бо өгге олча-омак хөй болзун дээни ол.

Аякта шайны солагай холу-биле бербес. Ийи холдап, азы оң холу-биле бээр. Баганалыг өгге багана артындан бээр.

Бут кырынга тура аъш-чем чивес. Чемненирде дааш-шимээн үндүрбес. Чемненген таваан чылгавас. Аяк дүвүнге шай арттырбайн ижер. Хымысты аяк дүвүнге арттырбайн ижиптер болза, катап ижер мен дээни ол боор.

Сөөктү бижек-биле сивирбес. Кижини багай сактып, каргаар дээнде сөөк сивирер.

Дуңмазы акызының бижээ-биле эът кезип чиген болза, үзүн аштавайн бээр.

Ынаадан туттунуп турбас. Чүге дизе херээжен кижи божуурда, ынаадан туттунар.

Орун кырынга чыдып алгаш, ырлавас, ыглавас. «Чыргалдыг-даа болзуңза, орунга чыда ырлава. Човулаңныг-даа болзуңза, орунга чыда ыглава» дээр. Орунга кижи удувас болза, бижек азы хачы салып каар.

Аалдың дөжээнге олурбас. Лама кижиниң орунунга олурбас. Херээжен кижиниң орунунга эр кижи олурбас.

От-биле ойнавас. Отче бок кагбас, от бужартай бээр. Отче согуна карты кагбас, карак аарыыр дижир. Отту амыдыралдың үндезини деп хүндүлеп көөр. От орну баспас, ону артавас, Аъш-чемниң дээжизин отче өргүүр.

Паш тигерде, пашты эжикче ийлендирбес. Дөрже ийлендирер. Пашче хойтпак, сүт кударда, эжикти хаап алыр. Эжикче көргүзе кутпас.

Бичии уруглар улуг улустуң чугаазынга киришпес, мурну-биле эртпес, улуг улустуң адын адавас.  Аалчылар келирге, чеди хардан бичии назылыг уруглар дашкаар үнүп чоруй баар.

Аныяк назынында таакпы тыртпас, арага ишпес.  Таакпы сунарга, «Таакпылавас мен» дивес, тыртпас-даа бол, ужур аайы-биле хүлээп алыр.

Бижекти, хачыны шиш бажын угландыр бербес. Бижекти суугуга шалывас.

Херээжен кижи быктын даянмас.

Эргин кырынга олурбас. Эргинни базып болбас.

Эрги хептиң моюндуруун октавас, арттырып аар. Кедер хевиниң моюндуруун хүндүлээр. Ында хей-аът бар дээр.

Сүт кудуп турган савага суглавас, сүт кырынче суг кутпас, сүттү кайы-хамаанчок төкпес.

Кара суг бажынга аал хонмас. Суг бужартадып болбас. Агым сугга хир чугбас. Сугну узуп алгаш чуур.

Ай үнген, хүн үнген чүкче, хем-суг, булак бажынга, чанынга ичелеп, албаннавас.

Чер шыйып, каспас. Төрээн  черин хүндүлээр. Кижини черге хөөп, орнукшудар болгаш, черни казарга, ону балыглааны-биле дөмей. Тудуг тударда, эки хүннү айтырып, билип алыр.

Аза, бук хөлеге эдерер. Ынчангаш хөлеге баспас. Хүл баспас. Хүлде истен азалар кижини билип алыр дээр.

Кежээ хүн ашканда, хүл, бок төкпес, ак чем үндүрбес, дыргак кеспес. Кескен дыргаан өрттетпес, хамаанчок октавас. Кескен дыргаан “Сен мени эрликке өштүг кылба. Мен сени инекке өштүг кылбаайн” деп чугаалааш, от кыдыынга хөөп каар. Кежээ хүн ашканда, дыргактарның адаанга кижиниң сүнезини чаштынар дижир, ынчангаш хүн ашканда дыргак кеспес деп чугаалаары ол

Кежээ караңгыда чаш уругну үндүрерде, думчуунга хөө чаап алыр, аза-буктан камгалап турары ол.

Имирде уругларны даштыгаа ойнатпас. Ол үеде аза, бук чүгүрер.

Хоруглар үлегер домактарда

  • Ажылды далдава, алдарны өкпелеве.
  • Малгаштан деспе – бай чуртталгаң ол,

         Довурактан деспе – тодуг чуртталгаң ол.

  • Ажынгаш арга кирбе, дарынгаш даг үнме.
  • Чараш чечек чулба, чаш ыяш кеспе.
  • Эжиң ымзандырба, энииң аштатпа.
  • Ийи кижи аразынга хоп сөглеве,

          Ийи ыт аразынче сөөк октава.

  • Хүнүн бодава, кедизи бодап чуртта.
  • Ынак эжиңни ыт диве, ыңгыржакты эзер диве.
  • Ыядырын билбес ылчың болба, коргарын билбес хопчу болба.
  • Кадырга далашпа, кадыггы харлыкпа.
  • Алыксак-чиксек болба, ажырымчы чорба.
  • Арнынга алгааш, артынга бактава.
  • Хөй-биле хөлзеве, көгээржик сүрбе.
  • Улуг мен дээш улуургава, аныяк мен дээш адыыргава.
  • Оглуңну опчокка өөретпе, кызыңны кыяңга өөретпе.
  • Өөңге олутпай болбас, өөрүңге өжээти болба.
  • Эки келзе салдынма, бак келзе туттунма.
  • Эмдик аътка октатпа, эзирик кижиге чалчытпа.
  • Бак кижиниң аайынга кирбе, баларлыг сугже аъдың чыгава.
  • Кеди чоктан халбактанма, кежиг чоктан кежиксеве.

         Тура чоктан туттунма, дуза чоктан диленме.

  • Хээлини аклыксава, хээректи кедиксеве.
  • Аксың-биле аал көжүрбе, дылың-биле дыт ужурба.
  • Хопчуга сөс сөглеве, кокайга хой кадартпа.
  • Эки эжиңни чокка чыгава, эки аъдыңны дошка чыгава.
  • Чок чүвени аазава, чоржаң аъдың мактава.
  • Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас.
  • Эртемниг мен дээш билииргеве, эргелиг мен дээш менээргенме.
  • Кодурлаан хойдан дүк кордава, хоойлу билбес кижиден дуза манава.

Анчымаа Хертектиң “Өгбе чагыы” деп номундан хоруглар:

  1. Пашты эжикче чая тикпес – мал-маган орта турбас апаар.
  2. Пашты орунче чая тикпес – аас-дыл үнүп болур.
  3. Сава артава – сава кижиден улуг (аъш-чем кудар саваны хүндүлээри ол)
  4. Кыс кижи эт-херексел баспас – божуурда бергедеп болур.
  5. Кижиден азы черден бижек албас – хай-бачыт келир
  6. Бөрт албас – куду аастыг хеп багай дижир.
  7. Херек чок черге аъш-чем, сүт төп болбас – аштаар.

   8. Улуг-даа, бичии-даа орукка албаннавас – оруу шаптаараазынга кажан-на бир таваржыр.

  1. Аржаан, кара суг бажы чүдеретпес, оъдун чулбас, ыяжын сыйбас, сугже багай чүве октавас – эм-дом болур ыдык суг килеңнезе, айыылдыг, аарыг-аржык болу бээр.
  2. Кургаваан өл ыяшты сйып, кезип болбас – аарыгга таваржыр, азы назын кыскалаар.
  3. Эм үнүш чыырда, төндүр албас, чамдыызын алырда чалбасрып дилээр, четтиргенин илередир.
  4. Хам ыяш үревес, ооң кургаг будуктарын-даа албас.
  5. Өгже кирерде идиин кактап, чөдүрүп медээ бээр – хенертен улусту меңнеди кире халып болбас.
  6. Чаа божаан кижини караңгыда чааскаандырзын үндүрбес – белиңчи манап турар, меңнеп-коргуп болур, оон эмиг сүдү тыртына берзе, өпеяаы аштай бээр.
  7. Дүне ыяш чарбас, аргажок чарар апарза, “кижи эъди аараан, ынчангаш чарып тур мен” дээр.
  8. Ак чемни аргажок төгер ужур таварышса, кижи баспас черже меңней аарак, ышкындыр төгер.
  9. Кижиге бижек, хачы ап бээрде, сывын ол кижиже көрүндүр сунар, бистиг шиш бажын кижиже көрүндүр сунмас.
  10. Аңчы кижи онзагай чараш, өскелеринден ылгалдыг аң өлүрбес – ол оран ээзи бооп болур – оран килеңней бээр.
  11. Оран кежиинге хоптактанмас, өйлей алыр.
  12. Куш уязынга дегбес, чуургаларны
  13. Кыс мен дээш кыяң болбас, оол мен дээш ойлук чок болбас.
  14. Арагага сундулап болбас, араганың кырынга чам үнер.
  15. Отче ажыг чүве кагбас – от чаяачы килеңней бээр.
  16. Авазынга ажынып-хорадап, бак сөглеп, хол дээп болбас – кежии кудулай бээр.
  17. Идик-хевин чуттуг бак эдилевес – хеп кежии кудулаар.
  18. Отка көс кожая берген орза, ону ужур итпес төрелиң азы эжиң азы бир-ле кижи аалдап кел чыдары ол-дур.
  19. От орну баспас – от чаяачы ыдык болур.
  20. Бак чүве оштавас – ол хевээр бүде берип болур.
  21. Амылыг амытан хинчектевес – ооң аар уржуу аймаанга кээр.
  22. Каргыштыг кара аас этпес – кажан-бир салгалдарынга эглип келир.
  23. Өгге олурган улустуң мурну-биле эртпес.
  24. Бичии кижи улуг улус чугаазынга киришпес.
  25. Аал өдээнге аъттыг шаппас.
  26. Эжикти хак кылдыр хагбас.
  27. Өгге алгырбас, сыгырбас, чараазын сыккырбас.
  28. Өгге дыңналдыр кегирбес, улуй аарай эзевес, дыл ужулбас.
  29. Өгнүң эргининге олурбас, будун дазалай азы хере теппес.
  30. Хууңну доңгайтыр салбас.
  31. Будун азып алгаш челдирбес.
  32. Эр кижиниң, чаш кижиниң хевин артавас, баспас – хей-аъды кудулаар.
  33. Эр кижи хой бажында думчук куйгазы чивес – аң чыт алыр, аңнаарга аайлашпас апаар.
  34. Эр кижи баштың ийи кулак аразында “маадыр куйганы” чивес – кызаа черге айыылга таваржып болур.
  35. Калбак чарын эъдин чааскаан чивес – аштырган кижи чарын кырынга дүжер.
  36. Сайгыракты чааскаан чивес – чуртталганың хөй кырлаңнарынга аза берип болур.
  37. Хачы, кыскаш аксы аңгаңнатпас – бөрү аксы малынга кээр. Черге салырда аксын хаггаш, салыр.
  38. Кырыны боду чиггеш, үдүнден кажаага азып каар – мал кежиинге эки.
  39. Мун-ээги дээрге эң мурнуку чолдак эъткир ээги ол. Ону бай ээги ээги дээр, ону өске кижиге бербес, боттары чиир.
  40. Чаш уруг тудуп алгаш, өг, аал кезивес. Херек апарза, думчуунга хөө чаап аар, ол аза-буктан камгалал болур.
  41. Кавайда чаш кижиниң чааскаандырзын өгге кагбас. Аргажок херек апарза, будунуң кырынга хачы азы согааш дажы салып каар.
  42. Орун ээн ходурбас, аңаа багай чүве халдатпазы-биле хачы азы бижек салып каар.
  43. Баштай ушкан эжин кыжырбас.
  44. Артык чүве кижиден албас.
  45. Кижиже боо, бижек арынмас – айыыл үнүп болур.
  46. Кел чыткан кижиже уткуй бок-сак үндүрбес.
  47. Дижин кыжыратпас – дүржок кижи ындыг дижир.
  48. Сугну бооп балыктап болбас – кежии чайлаар.
  49. Чок мен дээш чода карты чивес, бай мен дээш балдыр карты октавас.
  50. Шары бажынга чүген сукпас (кедирбес).
  51. Кежээ сүт, көс, бок үндүрбес.
  52. Эзир куш – чоргаар чоруктуң демдээ, ону өлүрерге, сузу бастынар, чоргааралы кудулаар.
  53. Хартыга куш – кашпагай чоруктуң демдээ, ону өлүрерге бут-даваны сынар
  54. Хек – ыраажы куш, ону өлүрерге боску тунар, салгалдарындан ыраажы, хөгжүмчү кижи үнмес.
  55. Торга куш – каас чоруктуң демдээ, ону өлүрерге үре-салгалдары самдар чурттаар.
  56. Хамнаарак кушту өлүрген кижиге хам кижиниң каргыжы чедер.
  57. Дээлдиген кушту өлүрерге чадаглаар, ол чылгы мал өттүнүп киштеп эдер куш-тур.
  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Серен, П. Хоруглар / П. Серен. – Дорт сөзүглел // Моолда Сенгел тываларының чаңчылдары / П. Серен. – Кызыл, 2006. – С. 45 – 50. 2. Хертек, А. Хоруглар үлегер домактарда / А. Хертек. – Дорт сөзүглел // Өгбе чагыы / А. Хертек. – Кызыл, 2017. – С. 91-92.