Кыс уругну селиктээри

Селик – белектиң бир хевири, улус-чоннуң өгленгеннерге артыкшылдыг бар-ла чүвезин чаагай сеткили-биле бээри.

Селиктээр – тыва улустуң өг-бүле тудары-биле холбаалыг база бир чаңчыл сагылгазы. Селиктээшкин тускай сорулгалыг аалдаашкын-даа эвес, а чүгле куда белеткелинге онаажыр амыдыралчы сагылга болур. Бо ужур өгленир кыс уругга хамаарылгалыг болгаш алыс утказы – ам удавас “өрегелиг өглүг, өремелиг шайлыг” апаар кыс кижи бодунуң хуузунда аалга келгенде “ак чем тудар аяк-шынактыг, сүт-саан кудар идиш-савалыг болзун“ деп улус-чоннуң чаа өгленир уругга дузалаар чаагай чаңчылы болур. Селиктээри дээрге-ле элээн шыдалдыг дөргүл-төрел азы ада-иезиниң өң-тала, кожа-хелбээ чурттап чоруур улузундан аяк-сава чыгдынып алыры.

Селиктээрде өгленир уругну кырган-авазы, даай авазы азы улуг угбалары эдертип алгаш, чоок-кавыда аалдарның өөнге чедирер, танывас болза таныштырып, уругнуң адын адааш, чижелээрге, “Сайлыкмаа шору апарган, кыс болган. Айның чаазында өгленир дээн, тиккен өөнге кирген чонунга ак чем тудар аяк-савалыг орарын бодап, селиктеп чоруур уруг-дур ийин” деп чугаалаар. Селиктеп келген уругдан кым-даа чүү-даа харамнанмас, артыкшылдыг чүзү-ле бар болдур албан үлежир. Мал-маган-даа айытпас, улуг үнелиг эт-херексел бербес, а чүгле аяк-сава (шаажаң азы дазылдан, урудан чазаан хува аяктар, хола тавактар, сыгыртаа (өшкү, хой саар), хууңчугаш, хымыш, калгак, шопулак, шай согаажы, шай, дус хавы, шүүрү дээш оон-даа өске херекселдерни белекке бээр.

Селиктээри колдуунда ядыы улустуң үлүүнге онаажып чораан. Өскүс-чавыс кыс уругну өглээр дээнде, төрелдери ону эдертип алгаш, шыырак аалдардан диленир. Селиктеп келген ылаңгыя өскүс уругдан кым чүнү-даа харамнанмас ужурлуг. Тыва улустуң “кыдыг кижи кижи болур”, “өскүзүнден өлбес”, “өскүзүнге чалынмас” деп угаадыг сөстери өскүс-ле дээш аштаңгы-түреңги, аарыг-ааржыкка туттуруп, качыгдаары эвес, а улус-чоннуң ачы-дузазында кижи бооп өзе бээр дээн уткалыг.

Селиктээр чаңчыл чер-чурт аайы-биле аңгы-аңгы база бооп болур. Ону дараазында болуушкун бадыткап турар.
Шаанда Межегейге чаңгыс аъттыг Эзер-Чазаар деп кончуг шевер ирей чурттап чораан. Ооң хеймер чаңгыс оглу өгленир деп баарга, бээзи болур шыырак Бай-Хелиңге аалдап четкен. Бай-Хелиң муң кара чылгызының аразындан кулуннуг аныяк бе берген дээр. Ол берген кулуннуг бези дыка хөй баш мал бооп өскен. Межегейниң араттары ону дыңнааш, бай-шыырак улустардан саап ижер инек, мунар аът, хой, өшкү селиктеп ап чораан.

Селиктээр чаңчыл чонга дыка улуг ужур-дузалыг. Ук сагылга кижилерниң сагыш-сеткилинде үр үелерниң иштинде шыгжаттынып, салгалдан салгалче дамчып чоруур. Тыва чонга “хап дүптээр”, белек-селек бээр деп чаңчыл турбаан болза, амгы үеде ачы-дуза марафоннары, спонсорлар-даа турбас боор оң. Ол чүл дизе, тыва чон шаандан тура дузааргак сеткилдиг чораан деп бадыткааны.

Селик дугайында чоннуң чугаалары

Тыва ёзуда селиктээн уругну черле куруг үндүрбес, хомудадып болбазының дугайында тоолчаан чугаа.
Бир катап селиктеп чеде берген өскүс уругга кедергей харам, бай Хаш кадай улуг кара хува аяк долдур ажыг божа кудуп бергеш, өскүс уругну дорамчылап: “бир эвес мону дөгере ижиптер болзунза, хува аякты алыр сен, ижип шыдавазыңза, бодуң шоруң, чүнү-даа албас сен” дээн чүве-дир. Күжүр уруг ажыг божаны дөгерезин ижипкеш: “Кандаай чор, кадам, доскаарда хойтпааңар, сава сыңмас сүдүңер, саржаг-чөкпээңер ирип-чыдып турар чоор бе?” дээш, хува аяаан-даа албайн, кылаштап чоруй барган чүве-дир. Ооң соонда ол харам кадайның сүт-сааны-биле элдеп чүве болган: сагган сүдү дораан ажып каар, тиккен арагазы амдан-даа чок, саржаг-чөкпээ дүдүп, баскырап каар апарган дээр.
Бо чугаадан алыр болза, “кижи сеткилин хомудадып болбас” база “улус-чоннуң ёзу-чаңчылын арта базып болбас” дээни ол.

Бир катап селиктеп келген уругга хөй уруг-дарыглыг эки сеткилдиг кадай кижи “шайның шаарын аштап, шүүреп чоруур сен, уруум, шаарлыг шай улуска кутпас, ужур ындыг” дээш хаактан аргаан чаа шүүр берген. Аңаа немей тос дүптүг сыгыртаа хууңчугаш база берген чүве-дир. Ол уруг өгленип алган соонда, хайындырган шайы кончуг-даа чемзиг, сүт-сааны-даа элбек, чонунга хүндүткелдиг эки кижи бооп чурттап эгелээн.

Ол дээрге, ядыы, өскүс уругга эки сеткилдиг кырган иениң селикке берген сүзүглелдиң белээниң, ооң элбек холунуң чаагай оштуг болганы ол-дур.

---