Аян-чорук чорууру-биле холбашкан ёзулалдар

  Тыва кижи өгден үнүп, ырак чер баар дээнде, чугула сагыыр чаңчылдыг чораан. Аңнаар дээнде азы бир-ле ырак черже аъттаныр дээнде, бир чарынчы кижиге чарын салдыртыр азы хуваанак салыр кижиге хуваанак салдыртыр, үнер хүнүн, чогуур уун албан айтырып алыр чораан.

  Тывалар айны кончуг барымдаалаар. Бир айда мугур 30 хонук бар деп билир чораан. Ырак черже аян-чорук кылыр кижи саарзык хүн өөнден үнүп аъттаныр болза, чорук чогуур дижир. Ол саарзык хүннер – 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29. Дең хүн болгаш бүдүү хүн азы 30-ниң хүнүнде ырак черже аян-чорук кылбас чаңчылдыг чораан.

  Кым-бир кижи саарзык хүн аалындан үнер деп белеткенип алгаш, ол-ла хүн аъттанып шыдаваан болза, бир янзы хөделир. Чижээ, саарзык хүн аъттанып шыдаваан кижи орукка ап чоруур ажын-чемин, хер-херекселин аъдынга артып алгаш, саарзык хүн өөнден үнүп чоруткан кылдыр баар чериниң уунче ис үндүрүп чорта каапкаш, ооң соонда орукка ап чоруур хамык чүвезин өгже киирбейн, өгнүң даштынга хондурар чаңчылдыг чораан. Ооң соонда өг даштынга хондурган ажын-чемин база хер-херекселин эртенинде алгаш, чоруй баар таварылгалар тыва кижиниң амыдыралынга бо-ла тургулаан.

  Өгден үнген кижи кажан-даа хая көрбес чораан. Ырак черже чораан кижи ол-ла хевээр чоруур турган.

  Эр кижи чер чоруур дээнде, биче кызының азы оглунуң бажын чыттап каар, ол-ла. Кадайының болгаш уруг-дарыының холун тудуп чарылбас, шуут-ла аъттаныптар.

– Аал-чуртуңар ээлеп туруңар. Мал-маганыңар карактап туруңар. Уруг-дарыгны сула салбаңар – деп чагыын бергеш, эр кижи аъттаныптар. Авазы кижи уруглары-биле кады аалын ээлеп артып калыр.

Арт ёзулалы

  Тыва – даглыг чурт. Ынчангаш тываларның бедик дагларга чүдүүр чүдүлгези турган, ону Таңды дагылгазы дээр. Ынчаарга аъттыг азы чадаг кижи арт кырынга үнүп келген болза, сүзүглел ёзулалын албан кылыр. Бир эвес чадаг кижи арт крынгаүнүп келген болза, оваа чанынга олура дүшкеш, бир даңза таакпыны тыртар, оран-делегейиниң делгеминче көрүп магадаар, өкпе-чүрээн хозадыр тынар. Ол черде чыткан бир дашты ап алгаш, оваа чанынга салып каар, ооң соонда хүнгээр эргилдир тейлээш, оруун уламчылап чоруптар.

  Аъттыг кижи арт кырынга үнген болза, аъдындан албан дүжер. Көгээржикте ап чораан арагазын оран-таңды эээлеринге чалбарып чажар. Таалыңда ап чораан ажы-чеминиң дээжизин дөрт чүкче чажып ёзулаар. Бир эвес көгээржикте арагазы чок, таалыңда ажы-чеми чок чораан болза, ак пөстү диле-диле кескеш, ол чаламаны аваа чанынга ыяшка азар азы аъдының кудуруундан бир хылды үзе тырткаш, овааның бир курусуунга баглап каар. Таакпылап дыштангаш, чүдүп тейлээш, эзерлиг аъдын мунупкаш, арт кырындан бадыптар.

Хем кежериниң ёзулалы

  Бурунгу шагның кижилери хем кежерде тускай ёзулады кылып чораан. Чадаг азы аъттыг кижи хем кыдыынга келгеш, албан доктаар, ол хемниң суун ижер чаңчылдыг чораан. Чадаг кижи хем кыдыынга келгеш албан олурар. Аъттыг кижи – аъдындан дүжер.

  Хемни кежиглиг черден кежер. Хемни кежери ол хем суундан кончуг хамааржыр. Чадаг сүзүп кежер хемчигештер турар. Хемни кежир ушкан дытты кырлап, аъттыг сүстүрүп, хемелеп, эштип кежер ужурлар турган. Кыжын болза кылама доштуң кырын довурактапкаш, кежер таварылгалар тургулаар.

  Шаандакы тывалар хем кежерде суг ээзинге чалбарып, тейлээр турган. Хемниң суун ишкеш, чалбарыг сөстерин чүдүп чугаалааш, хемеге олурупкаш, хемни кежер. Терең суглуг хемни кежип тургаш, бир тускай алгыйлаар азы бир үн-биле хертейлээр. Бир чамдыкта кончуг ыраажы кижи хемни алгай аарак ырлаар, тоол аян-биле алгыржып чорааш, хемни кежер чораан.

 

---