Рубрика «Өг - тыва чоннуң амыдыралының өзээ»: Шай согаажының дажы.

Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында ёзу-чанчылдары-биле таныштырылгазы.

Даштар
Тыва чоннуң амыдыралында даштар онзагай ажык-дузалыг. Чер кырындан чыып алыр, чер иштинден казып алыр чүвелерге даштар хамааржыр.
Ыдыктыг даштарның эреңгей данзызы бо-дур:

1. Шай согаажының дажы
2. Чаныы
3. Даспы
4. Шаныыш
5. Оттук дажы
6. Шивит
7. Чат-даш
8. Көдүрер-даш
9. Сай дажы
10. Дээрбе дажы
11. Чараш-даштар
12. Чурумалдыг хаялар
13. Чурумалдыг көжээлер
14. Мал-маган дүрзүлүг даштар
15. Белге дүрзүлүг даштар
16. Эртине даштар

Шай согаажының дажы.
Аныяк оол база аныяк уруг өгленир деп барган дижик. Уругнуң талазындан шай согаажын болгаш шай соктаар дашты албан белеткээр. Аалдан ийи эр кижини шилип алыр. Ол эрлер кончуг аъттарны эзертеп мунгаш, шай согаажының дажын дилеп чоруптар. Бир-ле хемниң унундан шай соктаар дашты тып алырлар. Ол дашты ак кидис энчекке ораагаш, аалга чедирип келир. Аалдың улуу шуваганчы кижи ол дашты холга алгаш, алгыш-йөрээлин салгаш, бир аалга келин болур уругга тутсуп бээр.

Шай согаажы чап-чаа өгленишкен кижилерниң ыдыктыг эди болур. Шай согаажының дажы ол-ла хевээр чоруур болза, оларның кады чурттаар чуртталгазы бады быжыг болур. Бир эвес шай согаажының дажы сынар болза, ол өг-бүле буступ болур, чарлып болурлар, ажы-төлунге оскал-ондак болур болгаш бир улуг назылыг кыс төрели амы-тынындан чарлып болур дижир.

Бурун шагда шай согаажының дажы кыс уругларының салгалын дамчыыр ыдыктыг эт. Шай согаажының дажын өске кижилерге тутсуп болбас, кежик ышкынар дижир.
Салчак Мерген оглу Тоокур сактып чугаалаан.

Кенин-Лопсан М.Б. - Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. - Кызыл: “Новости Тувы”, 1994. - Арын: 135.

---