Ава кижи биле чаш төлге хамаарышкан ужурлар

  Оол биле кыс назы четкеш, өгленип алгаш чурттай бээрге, тускай амыдыралдыг өг-бүле болганы ол. Өг-бүлениң  база оларның  ада-иезиниң, төрелдериниң бир манаар өөрүшкүзү – чаш уруг төрүттүнери.

  Ие кижиниң эң баштайгы төлү дун уруу боор. Ол чиигептерге,  «дун уруун божаан» деп чугаалажыр. Тывалар шагдан тура иштиг ава кижини кончуг хумагалаар болгаш карактаар чорааннар.

• Иштиг кижини эзерлиг аъттыг кижи соонга ушкарып болбас, чүге дээрге божуур үезинде бергедээр, уруг сыртыы (чаш уруг иезиниң иштинге боттанып чорда, ынчан тыптыр болгаш ол чаш амытан төрүттүнерге, чаларап үнер) саадаар.
• Иштиг кижиге аргамчы тудуспас чораан, чүге дээрге уруу бергедеп үнер, азы албыга бээр дижир.
• Иштиг кижиге кадыг ажыл кылдыртпас, аар чүве көдүртпес.
• Иштиг кижини орай дүне чааскаандырзын өгден үндүрбес.
• Иштиг кижи чаңгыс черге үргүлчү олуруп база болбас, уруу хөлүн эрттир ижинге өзе бээр, төрүттүнерде бергедээр.
• Тааржыр ажылды хүннүң кылып турган ава чиик адак, бодунга хала чок божуп алыр.
• Иштиг кижи будун черле доңуруп болбас, аас-дыл кылбас, өске кижиниң идик-хевин кетпес.
• Иштиг кижиден кажан-даа, чүү-даа харамнанып болбас.
• Иштиг кижиниң адак-бышкаа арай аартап эгелээрге, ырак-узак черге мунар аътты белеткеп алыр, шыырак тудугжуларны (улусчу эмчилер, холу чымчак кижилер)  билип алган турар.  Шаанда тывалар иштиг кижи божуур деп баарга, кадырылган, сынган, чарылган, тигленген мөчү-сөөктү эптей тудар нарын таварылгаларда тудугжу кижини чалаар турган.
• Тудугжу кижини баш бурунгаар чалап эккелгеш, уругнуң чыдынын эде-хере суйбадыр, база кандыг уруг төрүттүнерин айтырып алыр.
• Иштиг кижиниң сагыш-сеткилин муңгарадып болбас.
• Ава кижи божуптарга, хөй дөгерип, кара мүн ижиртип, хой эъдин таарыштыр чиртир. Кара мүн ижип, эът чиирге, ие кижи дүрген дыңзып, алыс боду быжыгар.
• Эмиг сүткүр болзун дээш, сүттүг шай ижери чугула.
• Уруг эмзирер ие кижини хорададып болбас – эмииниң сүдү тыртыла бээр.

  Уруг хини. Бурун шагда тыва кижилер уруг хинин кайы-хамаанчок кижиге кестирбес чаңчылдыг чораан. Чаа төрүттүнген чаш уругнуң хинин төлептиг кижиге кестирер, чүге дээрге чаш уруг хинин кескен кыс кижи ол уругнуң хинин кескен авазы бооп артар, а эр кижи ол уругнуң хинин кескен адазы бооп артар.

  Чаш уругнуң хинин кескеш, өшкү эдири-биле кырындан бастырар. Баштай өшкү эдирин үттепкеш, кескен хинниң кырындан кедирилдир дуй бастырар. Үш азы дөрт хире хонгаш, үттеп каан өшкү эдиринден уруг хинни үстүп кээр. Үстү берген хинни арыг пөске салыр. Арыг пөс иштинге хинни онзалап даараан дөрбелчин хапчыгаш иштинге суккаш, кыдыгларын дуй даарап кааптар. Хин хавын үш азыындан салбактап каар, ооң соонда кавай эңмээнге чыпшыр даарап каар.

  Шаанда тывалар хин хавын кончуг каастаар чораан. Ие кижи каш катап божаан болдур, кавай эңмээнге ынча сан хин хавы халаңайнып турар. Он катап божаан болза, он хин хавы эңмекке дистиндир астына берген тургулаар.

  Чаш уруг хинин кончуг камнаар, хайгаараар, арыг-силиг тудар. Уруг хини чидер болза, ол уруг бүрлүп болур. 

  Оол уругну күзээри

  Тывалар «кижиниң байы ажы-төлүнде» деп чугаада дег,  хөй  өөр-өнер ажы-төлдүг бооп турганнар. Оолдарлыг-даа, кыстарлыг-даа өг-бүле бай деп санаттынып чораан. А бир эвес өг-бүлеге даады кыс уруглар төрүттүнүп туруп бээрге, кырган-ачазы азы бир-ле улуг назылыг таныыры эр кижи ол өгнүң ээзинге чеде бергеш, оол уруглуг болзун дээш, оттуун берип каар.

  Кыс уругну күзээри

  Даады оолдар төрүттүнүп туруп берген болза  кырган-авазы азы эң улуг назылыг кыс кижи ол өг-бүлениң кыс ээзинге чеде бергеш, кыс уруглуг болзун дээш, согааш дажын берип каар.

  Өгнүң ээлери белекке алган оттуун азы согааш дажын камныг эдилээр, салгал дамчыыр кылдыр ыдыктадып алыр.

  Уруглары доктаавас таварылгада

 Өг-бүлеге ажы-төлү доктаавас таварылгалар база хөй турган. Шаанда ажы-төлү чок болуп, аалга доктааваска, төрелдеринден холун актааш, чаш төлдү азырап алыр турган.

  Бир эвес баштайгы төлү эртежик бүрлүп калган болза, дараазында чаш төл төрүттүнерге, өске кижиге көргүспес, оол, кызын ыыттавайн, чажырыптар чораан. Идик-хевин база орнай кедирип эгелээр. Оол уругга кыс хеп, кыс уругга эр хеп кедирер. Адын база орнап, солуп кааптар. Ажы-төлү хөй ак баштыг ирейниң бажын чаш уругнуң  кавайынга салып чыттырар. Чамдык таварылгада көстүп келген чаш төлдү хөй ажы-төлдүг өске аалга 3 харга чедир азырадып база каар турган.

---