Аалдажыр, чолукшуур ёзулалдар

Аалдажыр, чолукшуур ёзулалдар

Чолукшуур ёзулал

Чолукшуур ёзулал болза кончуг ховар болур. Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Шаандагы тывалар чолукшуурунуң тус-тус үелерин кончуг барымдаалап чорааннар.

Бир чыл болганда, бир чолукшуур ёзулал бар. Ол болза эрги чылды үдеп, чаа чылдың Шагаа хүннеринде чолукшууру болур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг авалары, ачалары, төрелдери-биле төрел аймактың эң улуг назылыг кижизи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур.

Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын өрү алзы чада сунчуру болур. Биче назылыг кижи улуг назынныг кижиниң адыштарын өрү көрүндүр азы хүнче көрүндүр сунган холдарының шенектериниң адаандан карыштыр чолукшуур ёзулалының ужур-утказы болза холда туткан оък-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок болгаш ханы хайыралдыг дээнин көргүзүп турар.

Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олудунче чалаар. Ооң соонда чаңчыл болган айтырыглар эгелээр, харыыларны улуг назылыг кижи чазык-чаагай харыылаар.

Таныш кижилер Шагаа хүнүнде ужурашпаан болза, ол-ла чылдың кандыг-даа үезинде бир-ле дугаар ужуражып келгеш, ийи боду бир катап чолукшуур. Биче назынныг кижи, азы карачал кижи эрге-дужаалдыг кижиден улуг-даа назылыг болза, адыштарын өрү көрүндүр туткан холдан демгилерниң шенектериниң адаандан карыштыр сунуп бараалгаар. Ооң соонда айтырыглар салып, аразында чугаалажыр.

Айның чаазында ат-сывы алдаржаан, алдар-хүндүзү улуг, мерген угаанныг кижилери-биле кадак тудуп чолукшуур ёзулалы турган. Дидим аңчы хүндүлүг дүжүмеди-биле кадак тудуп чолукшааш, шаалдазынга кара киш кежин тудуп сунар. Ооң соонда аразында айтырыг-харыы салчып, чугаалажыр.

Айның чаазында биче назынныг кижилер улуг назынныг кырган-авазы, кырган-ачазы-биле болгаш хүндүлүг кижилер-биле бир катап кадак тудуп чолукшуур. Кым-биле чолукшуурун биче назынныг кижи боду шилип алыр. Ооң утказы болза улуг назынныг кижиниң назынын узадырын дилеп турары ол. Бурун шагда болза 81 харлыг турган кижизи мөчүүрге, соо багай болур дижир. Ынчангаш биче назынныг төрелдери ол 81 харлыында бергедей берген кырганы-биле кадак тудуп чолукшуур, чараш чаңын, найыралдыын көргүзер.

Аалдажыр ёзулал

Бурунгу Тывада бир чажыт аалдаашкын бар. Ооң утказы мындыг. Бир өгнүң кызы он чеди харлаан. Ооң дугайында ыры-даа чок дижик. Ону таныыр оол-даа чок дижик. Бир таарымчалыг үени ажыглааш, авазы кижи ол уруун эдертип алгаш, бир-ле таныжы, азы бир-ле ырак төрелиниң аалынга келир. Ол ырак төрелинге бир көгээржик арагалыг кээп болур, бир боодал таакпылыг кээп болур.

Ол таныжындан, азы төрелинден хураган кежи айтырып болур, ол дээрге чараш кызын ол кавыга көргүзүп келгениниң чылдаа-дыр. Ооң соонда чугаа-соот эгелээр: “Ындыг кижиниң бот оглу бар. Ол кижиниң оглу тенек. Ындыг кижиниң оглу мөзүлүг” дээш. Ооң соонда демги ол эдертип келген 17 харлыг уруунуң дугайында кадайлар чугаазы шуугап үнер. Бурун шагда ава кижи, ылаңгыя кырган-авазы, кыс уруун бот чоргуспазын бодаар, ынчангаш кыс уруг улуг-ла дээрге 17 болгаш 25 хар аразында өгленген болур, божууру база чиик-чаагай болур дижир.

Авазы кижи ырак төрелиниң өөнге аалдап чеде бергеш, 17 харлыг уруун бүдүү мактаар: “Мээң уруум кончуг шевер”, Мээң уруум саан саары кончуг”, “Уруумнуң шай хайындырары кончуг”, “Мээң бо кызым пөрүк кижи-дир ийин”, “Мээң бо кызым авазының өөнден үнмээн төл-дүр ийин”. Ооң соонда ол уругну сонуургаар оолдар тыптып келир.

Бир таныжының өөнге, азы бир ырак төрелиниң өөнге авазы кижи 17 харлыг кызын эдертип алгаш, аалдап чораанының соонда, ол уруг албан бир душтуктуг апаар.


  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
Монгуш Кенин-Лопсан “Тыва чоннуң бурунгу ужурлары”.