Кавай – ыдыктыг эт

  Чаш уруг кавайы – тываларның шаандан тура ажыглап чораан чугула эт-херексели. Бурун өгбелер кавай биле төрээн чурттун бир дөмей ыдыктап, көөр чораан. “Өскен кавайым, төрээн чуртум”- деп, чечен-мерген сөстер салгалдан салгал дамчып чоруур.

  Тывалар көжер-дүжер амыдыралдыг чораан болгаш уруг кавайын онзагай кылыр чораан. Чаш уруг төрүттүнүп кээрге, дораан кавайлаар. Чаш уруглуг кавайны орун кырынга чыттырып болур, ааткыышка аадып болур, аъттыг кижи эзер кырынга үңгерип ап болур. Тыва кавай чаш уругну кыштың соогунда доңурбас, чайның изиинде албыктырбас.

  Чаш уругну кавайлаары тускай ёзу - чурумнуг. Уруг-дарыы четче-менди чораан ие кижи божаан болза, ол иениң уруун эң улуг назылыг кырган эне кавайлап каар болгаш орун кырынга чыттырып каар. Уруг-дарыы доктаавас чораан ие кижи божаан болза, ол чаш уругну кавайлаары дыка нарын. Уруу доктаавас иениң чаа божаан уруун хөй уруглуг ие кижи холунга тудар. Ол чаш уругну кавайлаар мурнунда кавайны эккелгеш, ооң кырынга эник ытты чыттыргаш, кавайлап каапкаш,ооң соонда кавайга чаш төлдү чыттырар. Бир эвес эник ыт чок турган болза, ол кавайга чаш уругнуң эң улуг назылыг кырган өгбезин азы кырган-авазын бажын салып, чыттырар, ол бажын кавайлатканы болур.

  Кавайны кылыр тургузуу база тускай уткалыг.

  Кавайның ыяжы. Уруг кавайын чымчак, бүдүштүг пөштү болгаш шивини чара каккылааш, чугаладыр чонуп тургаш, кылыр.

  Кавайның дүвү. Ону шаарартыр кылыр. Чүге дизе агаарны өй-шаанда тудар шынарлыг болзун дээш. Уругну чымчактаан кидис, өдек, чөөк дамчыштыр агаар кирзин дээш. Үш азы дөрт кезек дилиндек чуга ыяштарны узун дургаар бадыргаш, ийи ужундан так быжыглай эптептер. Кавайның дүвү чиик болгаш быжыг болур.

  Кавайның чаагы. Кавайның ийи талакы аразында так быжыглаан ийи калбак ыяш болур, оларны кавайның чаактары дээр. Ол чаактар чаш уругну озал-ондактан камгалаарының бир чугула чери болур. Аът хенертен былдай дүжүп болур, ынчаарга эзер бажынга үңгерип чораан кавайда уругну ышкынып болур, ындыг таварылгада кавайның быжыг чаагы чаш уругну камгалаар. Шаанда тывалар кавай чаактарын янзы-бүрү хевирлиг кылдыр угулзалаар турган.

  Кавайның дужактары. Кавай дужаа баг эвес, ыяш болур. Дужактарны доора-доора кылыр болгаш оларга кавайның чаактарын быжыглаар. Чаактар болгаш дужактарны эптээр черлерлиг.

 Кавайның эңмээ. Казылганны азы ак хаакты дугалаштыр ээпкеш, ону кавайның үстүү талазынга, чаш уругнуң чыдар черинге  быжыглаар. Уругнуң бажын кавайның эңмээ камгалаар. Бир эвес эңмектиг кавайга чораан чаш уругну ышкыныптар болза, белен кемдевес болур, чүге дээрге чаш уругнуң бажы эңмек иштинге чоруур. Өлде кадырган казылган азы ак хаак тергиин быжыг эңмек болур. Кавайның эңмээнге уругнуң хирнин бичии пөске даарааш, каастап азып алыр.

  Үгек азы шывыг. Чаш уругну албыктырбазынга, хүн караанга аттырбазынга база ымыраа-сээктен камгалаарынга шывыг херек. Эңмектиң кырындан шывыгны азы үгекти салып каар.

  Өдек ыяжы азы шүңмек. Кавайның адаккы талазынга азы чаш уругнуң ужазы чыдар черинге өдек ыяжы чыдар. Өдек ыяжын шүңмек деп база адап турар. Өдек ыяжы дээрге хадың тозундан, эттеп каан шары кежинден, чымчак ыяштан таарыштыр кылган хензиг хааржак болур.

  Уруг өдээ. Шүңмек иштинге  кургаг, сарыг өдекти уругнуң адаанга урар. Ону уруг өдээ дээр. Бир эвес кургаг өдек чок болза, өл-шык өдекти пашка кургадыр хооруп алыр. Чаш кижиниң сидии өдекче дораан сиңе бээр, ынчангаш бичии кижи үргүлчү кургаг турар, ужазы белен хорлавас, бүүректери челбинмес, сыңыйы кергивес болур.

  Хырыктааштар азы сайгыттар. Чаш уругнуң хөрээ чыдар черинге кавайның хырыктаажын кылыр. Ону сайгыт деп база адап болур. Хырыктааштар дээрге доора калбаа 2 хире сантиметр, узун дурту 12 хире сантиметр хемчээлдиг калбак-калбак ыяштар болур. Кавайның бир чартыынга 3 азы 4 хырыктааштар, өске талазынга база 3 азы 4 турар. Чаш уругнуң бажы тыртык, хөрээ кызыы, дурт-сыны дагыр болбазынга хырыктааштар кончуг чугула болур. Хырыктааштарны чиңге-чиңге баглар-биле кошкулаан болур.

  Хырыктааш баа. Чымчак болгаш чиңге багны хырыктааш баа дээр. Хырыктааштың уштарын кертээш, ийи-ийи уштарын чиңге баглар-биле дизе-дизе баглагылап каар. Олар чиңге баглар чокта ажыглаттынмас.

 Ааткыыш. Кавайны ааткыышка азар. Ооң хевири янзы-бүрү болгулаар: аът баштыг, кошкар баштыг, адыр илбек хевирлиг. Ааткыышты шивиден, пөштен, хадыңдан сиилбип кылгылаар. Шевер дарганнар ону демирден шуткуп кылыр. Ону орун баарынга эң быжыг ынаага азар. Кавайны ие кижи холу-биле-даа, буду-биле-даа хендир шөйүп алгаш, чайгап болур. Уругну чааскаандырзын арттырып каар таварылгада, ааткыышка ааткаш, ооң баан кавайга быжыглап каар, ынчанмас болза, уруг одунгаш, бичии шимчээрге, кавай чайлы берип болур.

  Ааткыыш баа. Кавайны халаңнадыр азарынга кончуг быжыг багны азы чепти ажыглаар. Ааткыыштың үстүү талазынга кончуг быжыг ааткыыш баан так бектеп каар.

  Шидиг баа. Шидиг баан дилиндек баг-биле кылыр болгаш, ооң ийин кавайга чыпшыр баглап каар. Ол муңгаш, бир илчирбе дег хевирлиг болур. Шидиг багның ниити саны бир чартыында 3, база бир чартыында 3 болур. Олар шупту каттышкаш, 6 сан болур.

 Шидиишкин (узун шидиг). Ол  муңгаш шидиг баан аргый баглаарынга херек болгаш чаш уругну шимчевес кылдыр кавайлап, шарыырынга ажыглаар.

  Чаш уруг кавайы тыва чоннуң салгал дамчыыр ыдыктыг эди болур. Чаш уруглуг кавай ааткыышка астынган турар, орун кырынга чыдар, өгнүң ие кижи олурар талазынга доктааган турар ужурлуг. Уруг чок кавайны ак энчек азы тон-биле ораагаш, чыышкынга чажыра кадагалаар. Кавайны ээн каап болбас. Иштинге бир-ле чүвени салып каар: чинчилиг хап, кажыктыг хап, хынныг кестик, хөм чүстүк, чиг тараалыг хап болгулаар. Кавайны үреп болбас, октап болбас, кайы-хамаанчок черге салып  болбас. Кавай-биле төрээн чериниң сүлдези чаңгыс дижир, ынчангаш тыва кижиниң эң-не хайыралыг эди кавай болур.

---