Тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы

Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы.

Үш харлаан чаш уругнуң бажының дүгүн кыргыырының дүрүмнери.
Эң улуг назылыг кижи актаан хачыны азы ак кадак баглап каан хачыны алгаш, үш харлаан уругнуң бажын суйбааш, хүн айыы-биле ол-ла хачызын баш дүгүнге үш катап эргилдир дегзир.

Чер-черде чаш уруг бажының дүгүн кыргыыры арай ылгалдыг. Демги кырган үш харлыг уругнуң бажының оң талазында каш дүктү кыргааш, хойлап алыр, азы авазынга берип каар. Ооң соонда ол кырган йөрээл салгаш, бээр чүвезин адаар.

Бээр чүвезин бергеш, кырган-ачазының чугаалаар сөстери: Мен сээң бажың дүгүн кыргыдым. Эр кулунну белек кылдыр берип тур мен, оглум! Мен ышкаш узун назылыг бол, оглум!

Бээр чүвезин бергеш, кырган-авазының чугаалаар сөстери: Мен сээң бажың дүгүн кыргыдым. Бызаалыг инекти сеңээ белек кылдыр берип тур мен, уруум! Мен ышкаш узун назылыг бол, кызым!

Кырган-ачазының, кырган-авазының соонда ол-ла үш харлаан уругнуң дөргүл-төрелдери ак кадактыг хачы-биле ол-ла уругнуң бажының дүгүн бичиилеп шымчый туткаш, үзе кезер, оозун хойлап алыр азы авазынга берип каар, тус-тус белектерин ол уругга адап бергеш, алгыш-йөрээлин алгап салыр.

Үш харлыг уругнуң бажын кыргыыры тыва чоннуң сүзүктүг чаңчылы. Кыргаан дүктү ак хаш хапчыгашка азы ак пөске ораагаш, сыртык иштинге шыгжаар. Кыргаан дүктү черже октаар болза, уругнуң куъду чайлаар болгаш бүрлүп болур. Кыргаан дүктү отка өрттедир болза, чаш уругнуң карааның шоозу баксыраар. Кыргаан дүктү быдаң-шаңнаар болза, ол-ла уругнуң бажы бужартаар дижир.

Үш харлаан уругнуң бажын кыргаан соонда, дой эгелээр. Ол уругнуң ада-иези чалаттырып келген кижилерни хүндүлээр, ашкарар-чемгерер болгаш сеткил хандыр хөөрежир.

Тыва езуда болза чаш уруг үш харлыындан эгелеп тускай өнчүлүг апаар болгаш ол уругнуң белекке алган мал-маганын өстүрер, улгаттырар чораан.

---