Өгге кирген кижилерни хүндүлээр ёзулалдар

Өг. Өгге холбашкан бурунгу езулалдар.

Бурунгу бистиң тыва өгбелеривис өгнү Чеди-Хаан сылдызынга дөмейлеп турган, чүге дээрге чылдың дөрт эргилдезинде тыва өг чаңгыс черге турбайн көшкүн амыдыралдың аайы-биле бир хонаштан өскезинче көжүп чораан. Ол ышкаш Чеди-Хаан сылдыс база шак-ла ынчаар шимчеп, черде кижилерге бир көстүп кээп, бирде чаштына берип, көзүлбейн баар. Бо дугайында алдарлыг аңчы, сураглыг тоолчу Сат Сотпа тоолчургу чугаазында бижип турар.

Черле төөгүден ап көөрге, өг дугайында ыракта он үш чүс чылда-ла кыдат дылга бижиттинген «Хей-да шилюзэ» азы «Кара татарлар» дугайында демдеглел турган. Ында бижиттингени болза алдын майгын дээрге – улуг өг база ооң иштинге каш чүс-даа кижи кире берип болур, база ону онза байырлалдарга ажыглап турган. Оон бээр хөй үелер эрткен-даа бол, «Золотой шатер», «Золотая орда» дижип, шаандагы үеден келген өргээлер дугайында тоолдардан (Караты хаанның өргээзи) билип ап болур.

Ында бижээни болза бай кижинниң өө дээрге докулчак ак, алдынналып чайырлап каан баганаларлыг улуг өргээ.

Ол үениң аайы-биле бай-шыдалдыг база ядыы улустуң өглери аңгы турганы билдингир болгаш көскү. Бо удаада бистер өгнү черле канчаан, кандыг дериг-херексел ажыглап тургаш кылырын өөренип кѳрүп, өгбелерден дамчып келген ёзулалдарывыстың аайы-биле сайгарып көрээлиңер.

1. Өгге кирериниң ёзулалы

Шаандан тура төөгүден алгаш көөр болзувуса, тыва кижи өөн бир черден өске черже көжүрерде, тускай ёзулалдарны сагып, ону ажы-төлдеринге өөредип, дамчыдып берип чораан. Тыва кижи чылдың эргилдезинде чазагдан чайлаглап, күзегден көжүп, чаа черге өгнүң эжиин мурнуу чүкче азы хүн үнер чүкче угландыр тигер чораан.
Өг боду төгерик болганда, ону база ынчалдыр шакка дөмейлеп турган. Ынчап кээрде, өгже кирген кижи өг эжиин аай таладан солагай холу-биле ажыда тыртып, солагай буду-биле эргинни артап кирер.

Өгже дедир таладан кирип болбас, чүге дизе азалар амызын апаар деп турган. Ол ёзулалды өгнүң ээлери база улуг-даа, бичии-даа кижилери сагыыр ужурлуг, оон башка ол өгден кежик ырай берип болур.

Кайы хамаан чок хенертен өгже база кирип болбас турган болгаш, өг чанынга келген кижи ыыткыр чөдүргүлеп, идииниң улдуңун черге дүрбүгүлеп, идик адаан хар азы малгаш-хирден арыдыр аштап алгаш өгже кирер. Аалга келген кижи амыр-менди солушкаш, өгге саадап олурар. Бир эвес өгге келген кижи улуг назылыг азы хүндүлүг кижи болза, бир аныяк оол кижи эжикти ажыдып өгже чалап киирер. А ол келген кижи курунда астып алган бижээн хыны-биле катай адыргаш, оон чүгле өгже кирер турган. Ол болза өгнүң ээлеринге хүндүткелин көргүзүп турарының демдээ болур.

2. Өгге олурарының ёзулалы

Тыва кижи бодунуң өөнге өске кижи келирге, хүндүлүг аалчы кылдыр көөр. Баштай дээрезинде адын-сывын безин айтырбас. Өгже кирери тускай чурумнуг.
Чеди харлыг оол, кыс уруглар өгге олурарының чурумун болгаш өгнүң иштин долгандыр чүү-чүү турарын ыяк билир болур. Эжиктен дөрге чедир өгнүң хүн ажар талазын холдуг чарык дээр. Өгге кирген-даа кижи, өгден үнген-даа кижи чүгле ол талалап эртер. Дөрден эжикке чедир өгнүң хүн үнер талазындан эрттип болбас.

Өг иштинге турар чүүлдерни допчулай аарак чыскаай чугаалаарга мындыг: Аът, Хой, Мечи чылдар турар черлерге доскаарда хойтпак, согааш, бала, эзер, чүген чергелиг чүвелер турар. Ол чоокка аныяк кижилер азы өгнүң уруглары аныяктар олургулаар. Дагаа, Ыт, Хаван чылдар турар черге чыышкын турар. Чыышкын баарынга хүндүлүг кижилер олурар.Хаван, Күске, Инек чылдар турар черге өгнүң эр ээзи олурар, оон ыңай эң хүндүлүг кижи олурар. Ол кезекти дөр бажы дээр.Күске, Инек, Пар чылдар турар черге орун турар. Орун баарынга өгнүң кадай ээзи олурар, уруг-дарыг чыглыр. Ол кавыга кадай кижиниң кыс уруглары азы эң чоок кыс төрелдери олуруп болур.
Кодан, Улу, Чылан чылдар турар черге паш-сава болгаш үлгүүрге турар. Ол кавыга кожазы кадайлар болгаш өг ээзи угбайның эң чоок кыс кижилери олурар.

Өг иштинге эр кижиниң олурар черинге кадай кижи олурупкан болза, бужар бак чорук деп көөр. Кадай кижиниң олурар черинге эр кижи олурупкан болза, дорамчылал деп көөр.
Келин кижи бээниң олурар черинге олурбас, дөжээниң чанынга чагдавас болгаш оттук, бижээн тутпас.

Бээ кижи кениниң орнунга олурбас, орун-дөжээнге чоокшулавас болгаш сыртыынга салаа безин дегзип болбас.

Кыс уруг аякта куткан шайны шалырадыр ижип болбас, ааспырак болбас болгаш маажым болур.
Эргин кырынга олурары, турары хоруглуг.

Аяк эрии ызырбас, хай-халап болур дижир.

Хымыш бажы чылгавас, уруунуң бажы холарара бээр дижир.

Паш дүвү халыратпас, чаргы-чаалы болур дижир. Эрги шагның мындыг үлегер домаа бар: «Бажазын бак көрбес, паш дүвүн халыратпас».

Өг иштинге олургаш, кижиже караан хыйыртай көрбес. Карак дээрге кижиниң көрүнчүү дижир. Караа хоюгнуң сеткили чаагай. Караа сооктуң сагыжы кара.

3. Өгге келген кижини шайладыр ёзулал

Өгге келген кижини өгнүң ээлери албан шайладыр, хөөрежип чугаалажыр, кайда чүү болганын билчип алыр. Өгге кандыг-даа кижи келир деп угаагаш, кымга чүнү чиртирин база чүнү ижиртирин баш бурунгаар белеткеп алгаш, тускай черге шыгжап алыр чурум турган. Хүндүлүг аалчы келирге, ёзу барымдаалап кудар араганы хойлааракка азы көгээржикке кудуп алган болур. Чорумал кижи суксуннап келген болза, ону ашкарып-чемгергеш, аъткарып үдеп каар.

Чорумал кижи хонуп алыр дээш келген болза, аъдының эзерин сойдургаш, өгнүң эр ээзи азы оглу оъттуг черге өртеп хондурар болгаш даң адарга, аргамчызын чешкеш, кара сугга суггаргаш, эзертеп каар. Улуг дужаалдыг азы улуг назылыг кижи келген болза, изиг хан чиртир. Хойтпак тигер. Хүндүлүг аалчыга дөгерип бээр иртти азы сергени курлавырлап алган болур, ол дээрге эрте-бурунгу шагдан бээр тываларга туруп келген чаңчыл болгаш ёзулал болур. Хүндүлүг аалчы дыштанып хонгаш, өгден үнүп чоруурда, чаштарның баштарын чассыдыр суйбагылап каар. Өгнүң эр ээзи хүндүлүг аалчыны эзеринге олуртуптар, оозу чоруун кылып чоруптар. Улуг улус болгаш уруг-дарыг ооң бараанын көрүп туруп каарлар.

Өгге кижи келири тыва ёзуда бир улуг өөрүшкү болур.Өгге чем чиири онзагай чурумнуг. Чүгле өг ишти турган дижик. Эртенги шайны хайындыргаш, өгнүң херээжен ээзи шайының үстүн ыяш хууңга куткаш, тос-караа-биле баштай одунче чалбарып чажар, ооң соонда дашкаар үнгеш, үнген хүнче углай, оран-таңдызынче углай алгыш-йөрээлин салып тургаш, чажыын чажар.

Өгнүң ээзи кадай эртенги шайының чажыын чашкаш, хөнекте куткан шайын аякка куткаш, баштай-ла ашаанга сунар. Ооң соонда эң биче уруун чемгерер. Ооң соонда ажы-төлүн улаштыр чемгерер ёзулал турган.

Өгге хүндүлүг аалчы азы ямбы-дужаалдыг эргетен кижи келир дээнде, кезээде баш бурунгаар бүдүү белеткенип алыр. Амыдыралы бай-даа бол, ядыы-даа бол, тыва өг хүндүлүг аалчыны чемгерер чемин тускай белеткеп алган болур. Бир көгээржик азы бир дөмбүң арага белен турар. Бир чамдык шыырак өглер хүндүлүг аалчы келирге, дөгерип бээр иртин безин белеткеп алган болур.

Өгге келген кижи-биле баштайгы ёзулал болза амыр-менди солчур, ол ышкаш таакпы тыртар улус болза, даңза солчуп таакпылажыр. Өгнүң эр ээзи-биле келген кижи чугаалажып орар аразында кадай кижи шайны хайындырыптар. Бо таварылгада баштайгы аяк шайны келген кижиге сунар. Ооң баарынга тавак долу далган, тараа, боова, боорзакты делгеп салыптар. Дараазында аякты ашаанга сунар, ооң соонда өгде олурган улуг кижилерге тус-тус шайны кудуп сунар. Чаш уруг-дарыг авазының чанында олургулаар. Элээдилер дашкаар үнгеш, мал-маган карактап, оожум-топтуг ойнап турарлар.
Оон ыңай өгге чалаткан лама келир, хогдурган хам келир. Чаладып келдирткен кижини база баштай шайладыр, дыштандырар, ооң соонда чоруун кылдыртып аар. Аарыг кижиге хам хооп эккелген болза, хамнадып хондурар. Хам кижи чалаары, уткууру база бир янзы ёзулуг болур.

Чорумал кижини оруктан дозуп келдиртир болгаш шайладыр ёзулал турган. Бурун өгбелер өгнү улуг орук чанынга азы чадаг, аъттыг азы аскан кижилер тыва бээр черге хондурар. Кырган улус ажы-төлүнге чорумал кижини канчаар чалаарын чагып каар. Орукта бир кижи бар чыткан болза, ону албан-биле өгге чалап эккээр. Ооң ёзулалы мындыг. Элээди апарган оолдар азы уруглар орук чоогунга хой кадарып чоруур, өргелеп чоруур азы сайзанактап ойнап турарлар. Оларны ада-иези азы кырган-авазы ынаар чоруткан болур. Улуг оруктап баткан азы чоктаан кижиге уткуштур келгеш, олар мынча дээр: «Авам суг силерни өгден шайлап алыңар диди», «Кырган-авам силерни өгден шайлап алыңар диди».

Таныыр-даа бол, танывас-даа бол, орук кижизин өгге чалап эккелгеш, шайладып хүндүлээр турган. Орук кижизин өгге чалап эккелген оолдар амданныг чем чиир, кижи бүрүзү чодураалыг чөкпек, хой кудуруу-биле чочактап каан чиңге-тараа, дырбактыг чаа-биле чочактаан арбай каржаңын амырап алырлар.

4. Аалчыны хүндүлээр ёзулал

Шаанда шагда тываларның аалдажыр деп чаңчылы бар. Аалдажыр чорук төрелзиир чоруктуң уланчызы болур. Чылдың аалдажыр чорук туруп болур. Үш чыл, алды чыл болгаш, тос чыл болгаш, аалдажыр чорук туруп болур. Бир чамдыкта бир черге ырак төрели адазыньщ кырган кижизинге азы авазыньщ кырган кижизинге тускай чорук кылып аалдап кээр таварылга тургулаар, ооң кол утказы болза хан төрел кижилерниң аразында харылзаазын улам ханыладыр болгаш үстүп бар чыдар харылзааны быжыглай тудуштурары болур.

Чаңгыс кижи, ашак-кадай улус, оолдуг кадай, кыстыг кадай, оолдуг ашак, кыстыг ашак кандыг-бир төрелиниң аалынга аалдап кээп болур.Аалдаар чоруктуң дөрт кол уг-шии бар.

Бирээде, өгленген уругну бег-кунчуу чыл болганда ада-иезинче аалдадыр чаңчылдыг. Ынчан өнчү, үлүк бээр.

Ийиде, хүндүлүг төрелиниң кандыг чурттап орарын сонуургап, ооң караанга көстүп каары.
Үште, кандыг-бир шыдалдыг төрелинден бир-ле чүвени дилеп алырын кордап келири. Чижээ: өглээр уруунга кидис азы кандыг-бир селик дилеп келирде аалдап болур.
Дөртте, ырак черде чурттап орар кырган төрелдеринге бодунуң оглун азы кызын көргүзер дээш, төрелзинип келири.

Аалчы кижи бодунуң хире-шаа-биле белеткенип алыр, ол чүл дээрге бир көгээр арагалыг, бир хап быштактыг, бир хапка кончуг ирттиң дүлүп каан ужазын чода-биле суп каан болур. Аалчы кижи төрелиниң аалынга бир, ийи болгаш үш хонар, ооң соонда чанып чоруптар.

5. Хап дүптээр ёзулал

Аалдап келген ие кижиниң оглу даайының белекке бергени чаваазының өң-чүзүнүн караа-биле көрүп алыр, ол мал ооң өнчүзү болур. Оглунга мунар хөлге тып бергенинге ие кижи кончуг амыраар, чорук чогаан болур:

Аалчының арны,

Ала хаптың дүвү.

Тыва чоннуң бо үлегер чугаазы төрелинге келген аалчының арнын көрүп алырын, таныжарын база бот-боттарын улам билчип алырын чугаалап турар. Аалчы кижи чанар деп барганда, ол-ла кижиниң хавын албан дүптээр, ооң иштинге уруг-дарыгга амзадыр чигир, боова, боорзак суп каан болур.

Биеэ шагда ажы-төлү элээди назын чеде бергенде, ырак төрелдеринге чорук кылып аалдаар турган. Аалдажыр чорук төрелдежиринден аңгыда, чоок кижилериниң чурттап турар черин танып-билип алырынга болгаш аян-чорук кылырынга тергиин дузалыг. Кырган төрелиниң балдыры кошкак болза, чорук кылып аалдап келген оолга кырган-ачазы оттуун берип болур, бир эвес кыс уруг келген болза, кырган-авазы мөңгүн чүстүүн берип болур, черле хол куруг ытпас турган.

Аалчының арагазын ишкен, ажын-чемин чиген болгаш хөөрежип чугаалашкан соонда, чанар өй келир – аалчыны аъткарар.

- Силерни көрүп алдым. Сагыжым амыраттыңар. Орук-суур менди чедип алыңар. Кээп турар силер, уругларым! – деп, өгнүң улуг ээзи алгап-йөрээп каар.
Аалдажыр чорук –  төрелзиир чорук болур.

6. Өгден үнериниң, диленчини хүндүлээриниң база аал ээлээн уругларның сагыыр ёзулалдары

Удаан өг иштин кавайда чаш уруг оттурар дижир. Чаш уруг даңгаар эртен оттуп келгеш, ыглаар. Иези оттуп келгеш, уруун эмзирип, кавайын кургаглап каар. Ыглаан уруг - эмер. Дилээн кижи - алыр. Хамыкты мурнай өгнүң ээзи ава кижи турар, дашкаар үнгеш, коданны эргий көөр, өрегезин аткаар тыртып каапкаш, өгже катап кирер. Одун кывыскаш, шайын хайындырыптар, ооң соонда эртенги шайының үстүн баштай одунче чашкаш, ооң соонда дашкаар үнгеш, дээр-делегейинче, оран-таңдызынче чалбарып чашкаш, кирип келир. Баштайгы аяк шайны ашаанга сунар. Хоначалар шайлаар, чемненир, оон ам чыргап хонганын илередип, буянныг чугаазын чугаалааш, өгден үнгеш, чоруун кылып чоруптарлар. Келген кижи үнүп чоруптарга, өгнүң улуг ээзи кады унгеш, аъткарып каар.
Көшкүн амыдыралдың үезинде бир-ле бараан үстүр азы бир-ле чүве чок болу бээр. Бир черден бир кижи дус дилеп келген дижик. Тыва ёзуда дус дилээн кижиге дусту албан бээр турган. Дузу төнер чеде берген-даа болза, ооң чартыын албан бээр турган. Бир кижи ырак черден шай дилеп келген дижик. Келгени өгнүң шайы база төнген дийик, ындыг таварылгада шыырак аъттыг кижини шайлыг аалдыва чорудуптар турган.

Ыглаан уруг эмиг эмер.

Дилээн кижи ап үнер.

Тыва чоннуң бо үлегер чугаазы актыг шынныг болурун чугаалап турар. Хереглээн чүвезин өске кижиден оорланырының орнунга, дилеп алыры атка чаагай. Чүвени дилеп алыр чорук кижиниң ядыызын көргүспес, ол кижиниң арыг сеткилдиин көргүзер. Эрги ёзуда дилеп келген кижини черле куруг үндүрбес. Дилээн чүвези чок болган болза, ол кижиниң сеткилин өөртүп, бир-ле өске чүвени бээр турган. Ие кижи чүве дилеп келген болза, онзагайлап көөр, ону куруг чорудар болза, эмиг-төжү ыжа бээр дижир.
Шаандагы Тывага боону, эзерни болгаш саар инекти база мунар аътты колданыр, ачылаар чаңчыл турган. Кыйбың-сыйбың кижиге азы танывазы кижиге аңчы кижи боозун ачылатпас. Тыва кижи бир эзерлиг болур, оозун ачылаан кижиге бербес, ынчаарга база бир курлавыр эзерлиг болур. Кым-бир кижи сыыннаар, дииңнээр өйде азы бир чер баар дээнде эзер ачылап келген болза, курлавыр эзерин берип каар, ону чүгле бүдүнге дедир эгидерин чагып каар турган.

Ажы-төлү хөй болгаш чаңгыс инектиг азы инээ чок кижи бир шыырак байдан саап ижер инек ачылаар. Ол бай кижи саар инек ачылап келген кижиге кандыг-даа хөлези чокка саар инекти берип каар, ону бир чыл, ийи чыл, харын үш-даа чыл улай саап ижер чаңчыл турган.
Көшкүн амыдыралдың үезинде шарыны, саар инекти болгаш хөлге аъдын ачылаар турган. Хөй ажы-төлдүг кижи чүнү ачылаар болдур, ону бээр турган. Оор болгаш мегечи кижилер чүве ачылаарга, шуут бербес.

Ада-иелери элээди назын үезинде кыстарынга болгаш оолдарынга чүнү кылырын айтып бээр, кандыг-бир чүвени боттары тускай кылыптар кылдыр өөредип каар.
Улуг ээлери чок өг дижик. Адазы дииңнеп чорупкан деп бодап аал. Авазы ырак аалче барган. Хенертен өг чанынга аъттыг, чадаг кижи кээп болур. Кандыг кижини канчаар уткуурун, канчаар чемгерерин элээди назынның кыс уруу шуут билген болур, ынчангаш чорумал кижини өгге шайладыр, ашкарар-чемгерер болгаш аъткарып чорудар.
Эге танывазы чорумал өгге келген болза, өгде артып калган уругларның улуу кыс чаа шай хайындыргаш, шайладыр. Авазының айтып бергенин ёзугаар салыр чемин баарынга салып бээр. Чорумал кижи шайлап алгаш, четтиргенин илередип, мактап каар, чугаалажып, айтырыглар салгылаар. Уругларның улуу кыс ол айтырыгларны харыылап бээр. Чорумал кижи дыштанып алгаш, ол өгнүң элээди уругларын эргеледип кааш, чорук кылып чоруптар.

Элээди кыс уруглуг апарган өгге онзагай бодалдыг кижи келир. Ол чорумал бир оолдуг дижик. Ол кижи ол өгнүң элээди апарган уруунуң ажыл-хожулга кежээзин, иш-даараныышкынга шеверин база ал-бодун канчаар ап чоруурун, бүдүү көрүп келген болур. Элээди уруг дуңмаларын хайгаарап көрбүшаан, ада-иезиниң өөн ээлеп, бодунуң бүдүштүүн көргүзүп турар болза, демги келген кижи ол уругну келин кылып алырын бодай бээр. Элээди уруг өске чүнү-даа бодавайн, авазының өөредип кааны ёзугаар ол-ла келген кижини хүндүлүг олутка олуртуп, шайлаткаш, аъткарып чорудуптар. Өгге келген кижиге эптиг-эвилеңин, кежээ-шалывын, суксун-суггаттыын көргүскен элээди уруг келир үеде кады чурттаар душтуун тып алганы ол болур.

Өгге келген кижини шайладыр, дыштандырар болгаш аъткарар ёзулалды элээдилер улуг кижилер-биле бир дөмей эрттирер турган.

---