Кажык оюну

Кажык оюну

  Тыва оюннарның төөгүзүн, ылаңгыя кажык оюнунуң кажан тыптып келгенин, амгы үеде аныяк өскен аажок сонуургап турар апарган. Сураглыг эртемденнер А. О. Грачтың, М. Х. Маңнай-оолдуң ажылдарындан ап көөрге, бо оюннар эрте-бурунгу үеде, бистиң эраның III-кү чүс чылында тывылган бооп турар.

  Эртемден Л.Р. Кызласов бистин эраның III-кү чүс чылында хамааржып турар базырыкта кажыктар бар болганын бадыткаан.                                                                                                                                             

  А. Д. Грачтың шинчилээни-биле алырга, Тываның Саглыга бурунгу түрктерниң 2500 чыл бурунгаар, Кара-Хөл, Мөңгүн-Тайгага 1300  чыл бурунгаар, а Улуг-Хем девискээринге 1200 чыл бурунгаар тургускан базырыктарындан хөй санныг кажыктар тывылган. Моон алгаш көөрге, кажык-биле ойнаар чорук, барык-ла, 2000 ажыг чыл иштинде туруп келген.

  Тывалар кажыкты чүгле ойнап эвес, а сыдым, аргамчы, кижен, узун-дын дээгинге, согун бажынга, чагының, кышкы тоннарның өөгүнге, бөрттерниң салдырыынга ажыглап чораан.

Кажык оюнунуң хевирлери

  Дөрт берге

  Дөрт кажык-биле берге тыртар деп оюн бар. Кажыктың дөрт талазын дөрт чүзүн мал ады-биле адаан: хой, өшкү, аът, инек. Ойнакчы дөрт кажыкты холга арбактап (чангыс холунуң адыжынга бир-ле чүүлдү тудуп алыры) алгаш, черге дүжүрер. Бир эвес дүшкен кажыктар дөрт чүзүн мал бооп дүшкен болза, ол тиилекчи болур. Дөрт кажыкты ынчаар дүжүрери берге, ынчангаш «Дөрт берге» деп адаан.

  Бодалажыры

  Ойнаар кижилерниң саны кызыгаар чок. Ийи бөлүкке үстүп ап болур. Кайы-даа таланың кажыктарының саны дең турар. Бөлүк бүрүзү кажыктарын чаңгыс хапка урар. Ол хаптан алгаш, ойнакчы бүрүзүнүң холунга өйлей чажырып бээр. Холдарда чажырган кажыктарның ниити санын бөлүкте ойнакчы бүрүзү билген турар ужурлуг. Кажыктарның саны саарзык болбас.

  Сорулгазы: удур бөлүктүң киржикчилериниң холдарының даштыкы хевириниң улуг-бичезин барымдаалап тургаш, оларның холда туткан кажыының санын  тывар.

  Чажырган кажыктарның санын шын адапкан болза, тыппаан команда холда туткан кажыын дөгерезин тыпкан таланың өнчүзү кылдыр бериптер.

  Оюннуң онзагайы кажык туткан кижи бүрүзү бодунуң чудуруунуң даштыкы хевирин өскертип, чижээ, ийи борбак кажык тудуп алгаш, чудуруун аажок улгаттыр хөй кажык аспактап алган кижи кылдыр мегелээр, азы хөй кажыкты бар-ла шаа-биле бичии кылдыр көргүзерин оралдажыр.

  Өгбелеривис ук оюнну бичии чаштарга аас-биле дүрген санап өөредиринге, чүвениң иштики-даштыкы  ишкирин, улуг-бичезин даап тургаш, шын кылдыр адаптарынга, ол ышкаш чүвени дүрген медереп билиптеринге ажыглап турган.

  Аът чарыштырары

  Хөй кажыкты ширээ азы ширтек кырынга «аът» кылдыр дистиндир ( чыскаай) тургузуп алыр. Дистинчек кажыктың эгелээн ужун орта (стартка) «аъттарны» ийи талазындан база чыскаай тургузуп алыр. Оюнну эгелээр кижини дөрт берге дүжүрүп тургаш, тодарадып алыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи дөрт кажыкты алгаш, ширээ кырынга дүжүрер.Дүшкен кажыктарда чеже «аът» дүшкен болдур, ынча санныг аът маңы хемчээр кажыкты эртер. Бир кажык 1 километрге дең. Ынчангаш 10 километрге «чарыштырар» дээн болза, 10 кажыкты дистиндир салып алыр. Кымның «аъды»  кажыктарның өске ужунга (финишке) мурнай четкенил, ол  кижи тиилээн болур. Дараазында ойнакчылар 2-ги, 3-кү черлерни алыр дээш оюнну уламчылаар.

  Нарыыдаткан хевири:

  Ойнакчыларның шишпип-шишпип дүжүрген кажыктарында «аът» дүжерге, бурунгаарлаар, «инек», «өшкү» дүжерге, аткаарлаар, «хой» дүжерге, шимчетпес.

  Сагалап ойнаары

  • Кажыктың «хой» чартыын өрү көрүндүр чыттырып алыр.
  • Кажыктың ойнаар ниити саны: ийи кижиге – 16-20, дөрт кижиге – 30-40, бештен сес кижиге – 60-70.
  • Кажык кагар саганы шилип алыр. Сага өске кажыктардан ылгалдыг, улуг болгаш салам болур, ону те-чуңма, элик-хүлбүс кажыындан шилип алыр, саганы хайындырбаска эки. Ол чиг кажык болур ужурлуг.
  • Кажыкты кагарда, саганы өрү октааш, чыттырып каан кажыктарны холунга сыңар шаа-биле арбактап алгаш, саганы ол-ла холу-биле дозуп алырын кызыдар.
  • Бир эвес чыттырган кажыктар аңдарылгаш, «өшкү» азы «инек» кылдыр дүшпейн баар болза, чеже-даа саганы тудуп алган болза, адышта кажыктар ойнакчының өнчүзү апаар.
  • «Суйбаары» дээрге, черде арткан кажыктарны хары угда бөле туткаш, хап алырын ынча дээр.
  • Суйбап хап тура, бөле тудар кажыктарның санын хар-назын аайы-биле сагыыр апаар: 7 харга чедир – 2-4 кажык, 12 харга чедир – 4-6 кажык, 16 харга чедир – 6-8 кажык, улуг улуска – 8-10.
  • Сөөлгү арткан чаңгыс кажыкты «кудурук» дээр, бир эвес «кудурук» холдан үстүп чыдып каар болза, ону былаажып тургаш алган ойнакчы дараазында оюнну эгелээр. Ону ойнакчы бүрүзү сегирип ап болур.
  • Дараазында оюнну эгелээрде, эң эвээш өнчүлүг кижиге деңней салыр, өнчү чок арткан кижи оюндан үнер.
  • Бир тала 4 кажык кагган болза, өске тала база 4-тү каар.
  • Кайы-бир таланың азы ойнакчының өнчүзүн төнгүже ойнаар.
  • Чаңгыс кижиниң холунга шупту кажык чыглы бээрге, утканы ол.
  • Дөрт ойнакчы ойнап турда, оларның бирээзи холунда 1 кажыктыг болза, дөрт илиглептер (кижиниң бир салаазының дооразының хемчээли)
  • Арткан 3 ойнакчының бирээзи 1 кажыктыг артканда, үш-булуңчук кылдыр сөөмнептер (улуг салаа биле айтыр салааның аразында хемчээл).
  • Сөөлгү ийи ойнакчы ойнап турда, кайы-бирээзи холунда чаңгыс кажыктыг артканда, кыры дуртулаптар (холдуң шенээнден чудуруктуң бажынга чедир хемчээл).
  • Мугур сөөмнеп, үш-булуңчук кылдыр сөөмнеп, кыры дуртулап тургаш, кажыктарны ыяап-ла хары угда шуптузун алыр.

  Дүжүрүп кагары

  Хөй кажыкты холга арбактап алгаш, оларны бөлүү-биле өрү октапкаш, оң азы солагай холунуң артыкы талазы-биле бадып чыдар кажыктарны дозар, ону «дүжүрери» дээр. Дүжүрүп алган кажыктарны катап өрү октапкаш, чаңгыс-даа кажыкты черге дүжүрбейн, сегирип алыр. Бир эвес дүжүрүп алган кажыктары эжеш болза, черде арткан кажыктан эштеп кагар, бир эвес саарзык болза, саарзыктап кагар. Черде кажыкты дөгерезин хап алган болза, эштеп какканда – ийи кажыкты, саарзыктап какканда – чаңгыс кажыкты өнчү кылдыр алыр, ону «аът тудары» дээр. Ойнакчы кажыкты хап тургаш, ону ышкынмаан шаанда «аът тударын» үргүлчүлээр, а ышкыныпканда, оюннуң ээлчээ дараазында кижиже шилчиир.

  Хожулап кагары

  «Хожулап ойнаары» дээрге, ойнакчыларның өнчүзүн шуптузун «хой» кылдыр каап алгаш ойнап эгелээри-дир. Диаметрниң хемчээли 10-15 см болур дээрбектиң иштинге кажыктарны шуптузун «хой» кылдыр дээрбектей салып алыр. Кажыктарның аразы бир илиг турар ужурлуг. Хап ойнап тургаш, сырый чыттырып каан кажыктарны шимчетпейн чангыстап алыр. Хожулап хап тургаш, кижи бүрүзү ээлчежип, чаңгыс катап кагар.

  Адып ойнаары

Кажык тигер ийи ширээ деп херекселдер турар, ону «бүге хөлү» дээр. Кижи бүрүзү дөрт-дөрт «аңныг», бир-бир «октуг», бир-бир кажылгалыг болур. «Бүге (кажык)» дээрге адар караның кол кезээ болур, ол кагжылгага, өнчүге болгаш хожуга киришпес, ол чүгле бүге бооп боду артар, ол бүге хөлүнде аңнарның дал ортузунга турар. Бүгениң үнези өске кажыктардан дөрт катап улуг, бир эвес бүгени хөлден үндүр адыптар болза, дөрт аңны олча кылдыр алыр. Оюнну эгелээр кижини тодарадырда, кажыктың «хой» биле «өшкү» талазын үлежип алгаш, дөрт берге дүжүрер. Оюнну эгелээрде, чаалап алган таланың ийи ойнакчызының кайызы эгелээрин боттары шиитпирлээр. Баштайгы ойнакчы дөрт огун адыптарга, даразында ооң удурланкчызы адып эгелээр. Бир эвес баштайгы ойнакчы «аңның» кайы-бир кезээн адып алгаш барган болза, ийигизи артканнарын адар. Баштайгы ойнакчы чүгле бүге адып тургаш, тиккен кажыктың дөгерезин адып апарган болза, ооң арткан «октары» хевээр артып каар. Бүге-биле адып аппарган ойнакчының эжи ол-ла хире «октарның» саны-биле олуттуң өске талазында бирги олуттуң бүдүн каразын адар.

  Кайы-даа олуттарда «аңнарның» дөгерезин адып алгаш барганда, үш катап бүгени үндүр атканда оюн төнер.

  «Окту» адып үндүрериниң аргалары, чөпшээрээр чурумнары:

  • Кажылга-биле адып турда, чүгле согуп адарын чөпшээрээр.
  • Кажылга чокта, холдап адар аргалар: согуп адары, шавылап адары (октай аарак шавылаарын чөпшээревес), мергелей адары (хол даяң, дарый-дарый уттуруп турар талага чөпшээрээр, азы идегел бээри), кыскаштап адары (хөй каттап уттурган кошкактарга ийи-чаңгыс таварылгада чөпшээрээр), чамдыкта ийи холунуң үш салаазының аразынга «ок» кажыкты кызып алгаш, октай аарак адып болур – эр хиндиктиг ойнакчыларга ол арга хоруглуг, кыс улуска чөпшээреп болур.
  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Ондар, Ө. Кажык оюнунуң хевирлери / Ө. Ондар. – Сөзүглел : дорт // Кажык оюну (хевирлери болгаш дүрүмнери) / Ө. Ондар. – Кызыл, 2016. –Ар. 19 – 53. 2. Самбу, И. Кажык оюннары / И. Самбу. – Сөзүглел : дорт // Тыва оюннар / И. Самбу. – Кызыл, 1992 – Ар. 62 – 82.