Тыва хеп-сынның хевирлери: кышкы идик-хеп

Тыва хеп – тыва кижиниң чоргааралы. Ону шаанда сезон аайы-биле даарап, кедип чораан.
Кышкы хептерге алгы-кештен даараан негей тон, додарлыг хой кежи, додарлыг хураган кежи тоннар, кидис уктуг хөм кадыг, чымчак идиктер, янзы-бүрү кештерден даараан халбаңныг бөрттер, өгдешкилер, чулдургууштар, туткуйлар, алгы чүвүрлер, кожагар бөрттер, кулакка кедип алыр чаактааштар хамааржыр.

Кижиниң кеткен хеви, ылаңгыя кеткен тону аян киирер. Кижиниң дурт-сыны хевинге таарышкан болур азы бодунга өй тон кедер. Тыва тон өөктерлиг болур. Бир эвес тоннуң өөктерин четче өөктенмес болза, диштери электен дүжер дижир. Тоннуң өөктерин албан четчелештир өөктенир, ооң соонда курун куржаныр.

Тонунуң моюндуруун куду көрүндүр сыкпас, шош-содаа болур дижир. Тонунуң чеңин ишкээр алзы сыкпас, хан төгерин оштаар дижир.

Тонну шыгжаары база дыка улуг ужурлуг. Тоннуң моюндуруу болза кижиниң хей-аъды болур, ынчангаш тоннуң моюндуруун от бурганче көрүндүр салып болбас. Моюндуруу чок тон черле кедип болбас, чүге дээрге кижиниң хей-аъды кудулаар.

Негей тонну (негей – хой кежи, алгы кышкы тон) улгады берген хой, кошкар кежинден база кыш ашкан дөтпе кежинден даараар. Ону чамдыкта додарлап-даа алыр, колдуунда додар чок болур.

Кыжын чыккылама тос тостуң соогунда күштүг, шыырак эр кижилер аскыр негей тонну кедер. Аскыр негей тон анаа негей тондан элээн улуг, ону 3-4 харлыг үш-дөрт кошкарның кежинден даараар. Ол тонну додарлавас. Ындыг тоннуң дүгүнүң узуну 8-10 см чедип турар, дыка чылыг болгаш хөлүн эртир аар турган. Ынчангаш ону чүгле шыырак эр улус мал кадарарда кедип чораан.

Кыжын эр-даа, херээжен-даа улус, бичии уруглар-даа колдуунда хой кежи база хураган кежи додарлыг тоннар (пөс азы торгу-биле шып каан) кедер. Хой кежи алгы тонну хой, ирт кежинден даараар.

Хураган кежи додарлыг тон – бо тонну тывалар чаа даарап алганда, байырлалдар үезинде кедер.

Додарлыг тон кырындан бай-шыдалдыг улус чолдак уннуг, алгыг калбак чеңнерлиг, адаанче алгый берген, куртка хевирлиг хүрмени база кедер турган. Хүрмени кыжын киш кежинден, бөрү кежинден, чамдыкта кара хураган кежинден даараар.

Кыжын барыын тывалар дүгүн даштынче даараан, эдээ адаанче алгый берген (трапеция хевирлиг) өшкү кежи чагыларны кышкы тонунуң даштындан кедер турган.

А ивижилер кыжын иви, сыын, элик кежинден додарлыг, додар чок тоннарны, а тоннарының кырындан иви, элик кештериниң дүктүг талазын даштынче кылдыр даараан чагыларны кедер турган.

Кыжын тоннарынга немей янзы-бүрү кештерден даараан бөрттер, кожагар бөрттер- биле кулактарынга чаактааштарны (хураган, элик кежинден даараан болур), алгы чүвүрлерни, өгдешкилерни, туткуйларны, чулдургууштарны, а идиктеринге кидис уктарны, мойнунга моюнудуруктарны (дилги кудуруундан даараан) кедип чорааннар.

Кышкы бөрттерге малагай, хаптыга, тумак хамааржыр.

Малагай – эр кышкы бөрт. Дилги, дырбактыг, дора дизе күскү хураган кежинден даараар. Эрги шагда шериг, чанчын кижи кедер турган. Бо шагда өг-бүлелиг эр кижи кедер. Чылгычылар, малчыннарга кончуг тааржыр.

Тумак – борбак, тейи дугаланчак, кыдыын дилги, киш, бөрү, дырбактыг кештеринден даараар, ийи-үш кудурук кезиндектерин бөрттүң артында чараштап кожуп каан, эр кышкы бөрт. Ону аңчылар, чылгычылар, дайынчылар кедип чораан.

Хаптыга – эр кышкы бөрт. Улуг хой азы күскү дүккүр хураган кежинден даараар. Ой чартыын өңнеп каан болур. Колдуунда аныяк улустуң хүннүң-даңның ажылдап кедер бөргү. Каастанып кетпес.

Өгдешки (наколенник) – дискек караан дуглай, кажык дужундан дөңмекке чедир кедип алыр алгы хеп. Тожуда хууш деп адаар. Эр-даа, херээжен-даа улустуң чүвүрлериниң узуну дискек хире болур турган. Ындыг чүвүрлер кедерге, соок болбайн канчаар, олар-биле ылаңгыя аңчылар болгаш кадарчылар, ажылчын хеп кылдыр чолдак тоннар кедип чорааннар. Ычангащ чүвүрлериниң кырындан кыжын алгы, дүктүг, шору чылый бээрге – чугаладыр эттеп каан алгыдан өгдешкилерни кедип турган. Өгдешкилерни чүвүрлеринге чыпшыр өөктеп алыр болгаш идиктериниң хончуларының кырынче үндүр тыртып алыр.

Туткуй – хол-хап орнунга кедип алыр, дөрбелчинней бышкаш, ийи кыдыын тудуштур даарап каан алгы хеп.

Чулдургууштар – хол-хап орнуга кедип алыр, кедер талазының ужу чиңге, салаалар дужу алгыг, эжеш алгы хол-хаптары.

Чыккылама сооктарда шаанда улус дилги, бөрү кудуруундан даараан, уштарында хөм багларлыг моюндуруктарны моюн-ораар орнунга кедип чорааннар. Шак ындыг моюндуруктарны колдуунда дилги кудуруундан даарап чораан.

Чаактааштар – хураган, элик кежинден даарап каан, салдырык-биле тудуштурган эжеш кулак хаптары.

Кыжын негей тоннарының кырындан киш, бөрү, кара хураган кежи кышкы хүрмелерни эр-даа, херээжен-даа улус кедер. Чолдак, делгем уннуг, алгыг чеңнерлиг хүрмени колдуунда ызыгууртан байлар кышкы тон кырындан кедер турган.

Кышкы чүвүрлерни эр, херээжен улус колдуунда өшкү кежинден, а ивижилер элик, иви кештеринден чаңчыл болган чаңгыс-аай чурум-биле быжып, даарап кедип чораан (чаңгыс калбак алгыны каътташтыр туткаш, хончуларын тудуштур даарааш, ортузунга ша орнун дааравайн артырып кааш, ол черге чүвүрнүң шазын даарап алыр).

Кышкы идиктерниң иштин хой алгызы азы кидис-биле чылыглап каан боор, ынчангаш кидис азы алгы уктар-биле кедер.

Кадыг идик – колдуу эр улус кедер, иштинде кидис ук бар. Идиктиң бажы думчуктуг. Ол тыва кижиниң черинге, бойдузунга хүндүткелдиин илереткен.

Хап (чымчак идик) – ажыл-агыйга эптиг, аңнаар, хой кадарарда кедер, кидис уктап кедер.

Бышкак идик – ивижилерниң кышкы идии. Ону иви азы аңнарның бут кежинден даараар. Бут кежин сывыра тырткаш, эттээш, даараарда, дүгүн даштынче кылдыр тудуп аар.

Думчуктуг чымчак идиктер – колдуу херээжен улус кедер.

Бопук – бичии чаштарның идии. Оларны хөм, дүктен азы хөвеңден сырып каан болур.

Чаш уруглар үш хар чеде бээрге, кадыг идиктерни бир дугаар даарап бээр.

---