Аъттың дериг-херекселдери, Сенгел тываларында ооң хевирлери

        Тываларның шаг тѳѳгүден ынаныштыг чарылбас ѳңнүү – аът. Ону ырак-узак чорук кылырда, мал кадарарда,  аал кѳжүрерде мунарындан ангыда, байырлалдар үезинде оюн-тоглаага, чарыштарга каастап алгаш киириштирер. Ол тыва кижиниң хей-аъдын кѳдүрүп чоруур эң-не эрес, кашпагай, шыдамык амытан. Аътка ѳске малдарга бодаарга, хѳй дериг-херексел, эдилел негеттинер.

           Эзер – аъттың дериг-херексели. Шаандакы тыва эзерни чок дээн шевер кижилер хадыңдан чазап чораан. Эзерниң бажын быжыг болзун дээш, хадың дазылындан кылыр. Ооң мурну, соңгу баштарының кырын сыын мыйызының даштыкы карты-биле быжыглап каар. Ону эзерниң хыраазы дээр. Эзерниң мурну, соңгу баштарының арнын хайындырган хая карты азы дыт чѳвүрээзи-биле кызыл ѳннүг кылдыр будуп каар. Ол дозу-биле дѳмей, картталбас, быжыг, чайыннанып турар боор.

           Сенгел тываларында эзерниң тургузуунуң аайы-биле үш бѳлүкке чарар:

• Тыва эзер. Ооң кол ѳзээн (чавы) хадың ыяжы-биле кылган, тыва угулзалар-биле каастаан. Ооң даштыкы хевири моол эзерден ылгалдыг болур.
• Казак эзер. Ооң кол ѳзээн кадыг демир-биле кылган, кырынга чымчактай салыр кезээн кара ѳңнүг хѳм-биле даараан. Бо эзер эрткен ХХ векте тывылган де пук сумунуң үндезин чурттакчылар санап турар. Амгы үеде тыва эзерни бодаарга, ону идепкейлиг ажыглап турар. Тыва эзерни кылып турган дарганнар эвээжеп, хадың ыяштың тывыжы суму девискээринде эвээш болганындан, тыва эзер чоорту эвээжеп бар чоруур.
• Ыңгыршак. Аътка чүък чүдүрерде ажыглаар кидис-биле кылган эзер.

Эзер чавы – эзерниң кол ооргазын тургузуп турар хадың-биле кылган ѳзек ыяжы. Сенгел тывалары оң талакы чавы, солагай талакы чавы деп тус-тузунда аңгылап турар.

Кѳвенчик – эзерниң кырын чымчактаан кидис. Ооң кырын кызыл шекпен азы пѳс-биле шып каар. Сенгел тывалары казак эзерниң кырынга салыр кара хѳм-биле дааран чымчак кезээн падуушук дээр.

Базыткыыштар – кѳвенчикти эзерге быжыглаан каасталга демирлер. Оларны мѳңгүнден, холадан, честен кылыр. Олар чечек азы ѳѳк хевирлиг болур.

Эзеңги – аътче олурарынга, дүжеринге херек, мунуп чорда, тепсениринге эптиг демирден хээлеп кылган тепкииш. Ол быжыг туруштуң, айыыл чок байдалдың хүлээлгезин күүседир. Ону колдуунда ѳңнүг, кара металлдан, бай-шыырак улус мѳңгүнден кылыр. Сенгел тывалары эзеңгини хевириниң база ажыглалының аайы-биле дараазында кезектерге чарып турар:

• Доңгулак эзеңги. Бут-биле базар чери тавак дег борбак хевирлиг эзеңги. Бо эзеңги тыва эзеңгиге дѳмей.
• Арзылаң чуруктуг эзеңги. Ооң ийи кыдыында арзылаң чуруун сиилбээн бай кижиниң эдилээр эзеңгизи.
• Эр эзеңги – кандыг-даа каасталга чок, хүн бүрүде ажыглаар, эр кижи эдилээр эзеңги.
• Кээлиг эзеңги. Кыс кижи эдилээр, хевири бичии эзеңги.
• Хоочун эзеңги. Улгады берген херээжен кижи эдилээр эзеңги.

Эзеңги баа – эзерге эзеңгини быжыглаан баг. Ону узадып азы кыскаладып болур.

Тѳрепчи – кыдыын, ортузун хээлеп каан былгаардан кылган хѳм. Ону аъттың ээгилерин колун, чиримниң кожуглары ѳйбезин дээш ажыглаар.

Тепсе – эзеңги бааның кырынга чоруур хээлеп каан бичежек хемчээлдиг  хѳм.

Колун – багны дѳрттеп азы алдылап-даа  ѳрүп каан, бажында дээктиг, демир баштыг эзерниң быжыглаашкыны.

Чирим – колун биле эзерни аътка быжыглаар чолдак баг. Ону үш азы дѳрт багдан ѳрээн болур.

Шавылыыр – эзерни аътка быжыглаары-биле ѳрүп каан бел кезиинге чоруур колун-чирим.

Чонак – аътка чымчак болзун дээш даарап каан, эзер адаанга чоруур энчек. Сенгел тывалары чонакты күскү кыргылданың дүгү-биле кылыр. Аътты эзертээрде, албан ийи каът чонак салыр. Чонак кырынга, эзерниң адаанга салыр даштын хѳм-биле картап каан тускай дѳрбелчин кидисти кеъжим деп адаар.

Дерлик – чонак адаанга салыр, аъттың дерин сиңирип аар чымчак пѳс. Бо чымчак пѳстү Сенгел тывалары делдер деп адаар.

Кудурга – кажан аът-биле кадыр, бедик дагдан куду бадарга, эмдик чавааны ѳоредирде, эзертээн эзери мурнунче батпас кылдыр аъттың кудуруу-биле эрттиргеш, эзерге быжыглап каан баг.

Хѳндүрге – аът-биле кадыр, бедик черлерже үнерде, ыяш азы кандыг-бир аар чүүл сѳѳртүрде, найыр-наадымда каасталга кылдыр аъттың мурнуу хѳрээнден тыртылып алыр колун хевирлиг эдилел.

Кижен – аъттың үш даванын дужаар үш дээктиг баг. Сенгел тывалары киженни даштыкы хевиринин аайы-биле баг кижен база демир кижен деп ийи кезекке аңгылаар. Баг киженни шагдан тура ажыглап келген, инек кежи-биле кылган болур. Демир кижен сѳѳлгү үеде тыптып келген. Ук киженниң аъттың будун баглаар кезээ баг, артканы кадыг, быжыг демир-биле кылган болур. Киженниң дизизин кедирер муңгаш кезээн холак деп адаар.

Дужамык – аъттың ийи будун азы ийи холун дужаар ийи дээктиг баг. Аътты аалдан ырадыр оъттатпас таварылгада дужакты ажыглаар.

Аргамчы – инек кежин идээлээш, ууштап кылган баг.

Сыдым – ажык одарга мал тудар эң-не эптиг, быжыг, хөмден (кештен) кылган аъттың дериг-херекселиниң бирээзи.

Урук – дезиг аът тударынга хереглээр узун хаакта быжыглаан муңгаш баг.

Чеп-аргамчы – сарлык дүгүнден, аът челинден эжип тургаш, кадып кылган чеп.

Кымчы – аъттың чоруун дүргедедиринге херек херексел. Ону сенгел тывалары шириин, кадыг эдилел деп санаар. Кымчы-биле чүгле малдың белинден куду кезээн кагар, баш, хѳрек кезээнче, аъттың бажынче кагары хоруглуг. Аалче кирерде, холунга кымчы тудуп кирбес. «Кымчы аза-бук сывыртаар» деп чугаалажыр болгаш, ону аалче аза-четкер сывыртап киирип келген кылдыр санаар. Ынчангаш аалче кирерде, кымчызын аъдының эзериниң бажынга азып каар.

Кымчының хевирлери:

• Сѳѳскен кымчы – сѳѳскен сыптыг кымчы.
• Сарыг-ала кымчы – чес, хола-биле каастаап каан кымчы.
• Хулсун кымчы – кулузун сыптыг кымчы.
• Ыргай кымчы – ыргай сыптыг кымчы.
• Хоргулчун баштыг кымчы – ооң бааның эң-не ужунга карыш хире черде коргулчун демир суп каан кымчы. Ону кайгалдар ажыглап турган деп санал бар.

Чулар – аътты ѳрттээр, чедеринге херек аъттың бажынга чоруур херексел. Ол узун дынныг. Сенгел тывалары чуларны нокта деп адаар. Олар, ылангыя аныяктар, мунуп чоруур аъдының чоруунуң аайы-биле шыңгырткайнып турар, чуларга быжыглап каан борбак дээрбектерлиг шикширге деп каасталга эдилелин база ажыглаар. Ындыг эдилел астып алгаш, аныяк эрлер бодунуң хей-аъдын кѳдүрүп, душтук кыс дилеп, ѳске аалдарже баар. Хѳй улус чыылган черге, найыр-дой үезинде бодун ѳскелерден ылгалдыг кылдыр кѳѳргеттинип кѳстүр дээш чогаадып кылып алган эдилели.

Сенгел тываларында аът чарыжының соонда чарышка салган аъдының дерин сивирип, аштаар херекселин хусуур деп адаар. Ону мыйыс азы кулузундан кылган боор.

Чүген – аътты башкарарынга херек, суглуктуг, чуларның кырындан кедирер муңгаш-дынныг аът херексели. Сенгел тывалары чүгенниң суглуунуң борбак демирин тѳѳлүк азы тээрмек деп адаар. Олар чүгенниң хевириниң база ажыглалының аайы-биле беш хевирге чарар:

• Уялгалыг чүген – чүгенни чиңге аргамчы-биле угулзалап кылган чүген.
• Үш уялгалыг чүген – нарын, угулзаларын үштеп кылган чүген.
• Мѳңгүн чүген – мѳңгүн-биле каастаан баг чүген.
• Шулу мѳңгүн чүген – чүгенниң багларын кѳзүлбес кылдыр шуптузун мѳңгүн-биле каастаан чүген.
• Баг чүген – бичии оолдарның азы ядыы улустуң хүн бүрүде ажыглаар баг-биле кылган бѳдүүн чүген.

Муңгаш дын – чүгенниң ийи дээрбээнде быжыглаан аътты кайнаар башкарарын, каяа тургузарын күүседир баг.

Белдир – чүгенде чуларның баан кызыткан чиңгежек каасталга демир.

Чылдыргыыш – чуларның узун дынын быжыглаан долганып турар бичежек демир.

Салдырык – чүген, чуларны аъттың бажынга быжыглаан чиңгежек баг.

Узун дын – аъттың чуларында чылдыргыышта баглаан узун баг. Аътты баглаашка баглаарда, чамдыкта кымчы орнунга ажыглаар.  

Дага – аъттың дуюглары тайбазын дээш быжыглаан үш чавыс бистиг чартык тарыкы демир. Дага чок аътты хѳй мунарга, аът аскап, кылаштап шыдавастай бээр. Ынчап барган аътты Сенгел тывалары дуюгзурай берген деп чугаалажыр. Даганың хевирлери:

• Ожук-дага – кышкы үеде дошка, кадыр черлерге тайбас кылдыр кылып каан дага. Ук дага адаанда үш шиш азыглары-биле ѳске дагалардан ылгалып турар. Ожуктуң үш будунга дѳмейлеп, хевирлештир адаан.
• Ай-дага – чылыг үелерде ажыглаар, адаанда шиш азыглары чок дага. Бо даганы айның хевиринге дѳмейлеп адаан.
• Казаң-дага – эрги ажыглап турган дага. Казан деп сѳс сенгел тываларында дагага хамаарыштыр эрги деп утка илередип турар.

Таалың – аътка артынар кылдыр хѳмден даараап кылган сава.

---