Тыва кыстың мөзүзү

«Природа сказала женщине: будь прекрасной, если можешь, мудрой, если хочешь, но благоразумной ты должна быть непременно. - Кыс кижи бойдустуң чаялгазы-биле чараш овур-хевирни, мерген угаанны кузели-биле чедип ап болур, ынчалза төлептиг болуру албан». Французский драматург Пьер Огюстен Карон Бомарше.

Тыва улустуӊ тоолдарында херээжен кижини угаан-медерелдиг, өг-бүлезиниӊ чырыткызы; кыс кижи эки болза, бажын ишти кезээде чурум чыскаалдыг болур; эр кижи ону дыӊнап чоруур болза човулаӊга таварышпас деп көргүзүп турар.

Билдингир тыва шулукчу, чогаалчы Александр Даржай шак-ла ол ышкаш база авазыныӊ чагыгларын дыӊнап чорааш, төлептиг бооп чоруурун көргүскен:
«Чүү-даа чүве эге-баштыг, үре-түӊнүг,
Чүнү кылып турарыӊны дөгерезин
Шүгдүнүп чор, туружуӊ көр, тодаргайла,
Чүгле ынчан меге-шыныӊ көстүр» дээн сен.
Оӊгул-чиӊгил оруктарны оваарып көөр -
Отка-көскедүшпезин-не кызып чор мен.

Ие кижиниң ынакшылын, ооң шуужуп баткан хөй-ле ажыл-херээн ажы-төлдери, өөнүң ээзи шупту шын үнелеп чоруур бе? Дыка хөй улус ону кыс хиндиктиг кижиниң уян сеткили кылдыр хүлээп алыр болгаш, тоомча чок артырып чорууру билдингир. Өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн төлептиг аажы-чаңныг кылдыр кижизидери кол сорулгазы болур ужурлуг.

Тыва өг-бүлеге кижизидилгениң кол өзээ – ук чоннуң кижи дугайында өөредии. Бурунгу тывалар кижини, ылаңгыя ие кижини, хүндүлээр болгаш чаш уругну бурган дижир чораан. Ие кижиге чүдүп, мөгеери база тыва чаңчыл болур. Чүге дээрге ол чырык черге төлдү чаяар. Аа сүдү-биле эмзирип, доруктур азырап, угаан киир сургап, ажыл-ишке өөредип каар кол кижи. Ынчангаш аныяк өскенни ие кижини хүдүлеп, ону камнаар кылдыр өөредири – өг-бүлениң ыдыктыг хүлээлгези.

Дараазында одуругларда авазын ада-чуртунга деӊнеп бижээни өскелерден ылгалып, онза кылдыр көстүп турар:
«Суун ижип, довураанга ойнап өскен
Чурттун канчап багай-дыр деп хозар чүвел.
«Аваӊ-биле төрээн чуртуӊ каавыт!» дизе,
«Амым баштай үзүӊер!» деп сөглээр ийик мен». 

---