Ада-өгбелеривистиң сагылгалары

Тыва улус шаандан бээр уруг-дарыын угаан-медерелдиг өзер кылдыр чагып, улуг-бичии кижилерни хүндүлеп билир кылдыр кижизидип чораан. Оларның чаагай чаңчылдарын, ыдыктыг сагылгаларын өөренип, шиңгээдип, билип ап, ону дараазында салгалывыска дамчыдар хүлээлгелиг бис. Сагылгаларны солун-сеткүүлден, ном-дептерден номчуп, билип ап чоруурувустан аңгыда амыдыралывыска сагып чоруур болзувуса артык эвес.

Күш-ажылга хүндүткел сагылгалары

Ажыл кылып туруңарда, келген кижи “Үүле бүтсүн!” деп күзээшкиннер чугаалаар. Ол кижиге харыы кылдыр “Ындыг-ла болзунам, чорууңар чогузун!” дээр бис. Чорумал кижи далаш чок болза, ажыл кылган өгге дузалажыр. Чонунга бараан болуру кижиниң ажылгыры, биче сеткилдии, хүндүлээчели, дузааргаандан көстүр деп тывалар шаг шаандан тура демдеглеп чоруурлар. Ажыл-иш кылган кижиниң чанындан анаа эртпес. Тараа соктап турган кижиниң тараазын ыяап сокташкаш эртер, чүң ээрген кижиниң чүңүн ээржир, дүгүн дытчыр болгаш оон-даа өске. Чон аразынга хүндүткелдиг кижи дээрге арын-нүүрлүг, хүлээлгезин утпас харыысалгалыг, арыг-сеткилдиг, төлептиг аажы-чаңныг, өгбелериниң ужурларын камныг эдилеп, дамчыдып чоруур ажылгыр кижи-дир. Ындыг кижини «ужур-дүрүм сагып чоруур, кижизиг кижи» дээр. Шаанда кара чажындан тура күш-ажылга чаңчыккан болур. Тос-он харлыг бичии оолдар, уруглар улуг улустан дудак чок ажылдаар. Бичии дөрт-беш харлыг уруглар улуг улуска дузазын када бээр.

Аалчыга хамаарышкан сагылгалар

Аалчы хүлээп алырынга тыва кижи аажок ынак. Аал коданынче аъттыг шаап кирбес. Аъдының аксын тыртар, улуг дааш үндүрбес, кижилерни-даа, мал-маганны-даа дүвүретпезин бодаар. Аъттыг келген аалчыга дүжеринге дузалажыр, аъдын баглаашка баглаар. Артынчактыг кижи болза, тутчуп бээр. Чадаг кижи болза, келгенин медээлеп чөдүргүлээр, идиктериниң доозунун хаак-биле дырттыладыр кактаар. Шаанда эр улус оттук-бижекти кезээде курунга астып чораан. Өгже кымчы азы бижек тудуп алгаш, кирбес. Келген аалчы курунда астып чораан бижээн хыны-биле катай халаңнадыр дүжүргеш, ам өгже кирер. Ол дээрге өгнүң ээлерин хүндүлеп, дайзын эвес мен деп бадыткап турары ол. Аалчыны өгнүң ээлери туруп алгаш, уткуп алыр. Баштай өгге кирип келген аалчы кижи мендилежир. “Арга кирген кижи саат дайнаар, аалга келген кижи аяк эрии ызырар” деп үлегер домакта дег, аалчыны шайладыр. Аалчыга эрги шай бербес, ыяап-ла чаа шай хайындырар. Аалчыны дөрже чалааш, аякта шайын хүндүткел-биле ийи холдап сунар. Аңаа аъш-чем салырда, чемниң үстүн ыяап-ла өгнүң ээзи боду амзаар. Аалчыларның эккеп берген аъш-чемниң дээжизин баштай отче өргүүр. Тавакка чем салырда, эң-не кырынга өреме салыр. Чүге дизе келген аалчы эң-не баштай ону чиир. Назы-хары улуг улуска ээжегей, быштактыг тавак салганда, ооң-биле кады өске аъш-чемни база салыр.Тавакта чемни чиирде, солагай адыжын өрү көргүзе сунгаш, тавактың даштынга дээрткеш, оң холу-биле бичиини ап чип эгелээр. Эът-чем хайындырган болза, чемниң дээжизин өгнүң эр ээзинге кудуп бээр. Ол өөнде чок болза, аякка арттырып каар.

Келген аалчының аъдын өгнүң ээзи эзер-чонаан сояр, оъткарар. Аъды чиде берген болза, орнунга аът бээр. Аалдап келген кижи белээн дораан-на бербес, чоруурда бээр. Белектиг келген аалчының савазын дүптеп бээр, куруг чандырбас. Өгге улуг улус чугаалажып олурда, бичии уруглар шимээргевес, улуг улус чугаазынче киришпес, ылым-чылым олургулаар, азы даштыгаа ойнаарлар.

Сүтке, эът-чемге хамаарышкан сагылгалар

Тывалар ак чемин, сүт-хойтпаан хүндүлээр чораан. Хүн ажып, орайтай бээрге, аалдан ак чем үндүрбес. Сүттүг шай – тываларның эң ынак чем шынарлыг суксуну, хүндүткел суксуну. Ол могаан-шылаан кижини күш киирер, суксаан кижиниң суксунун хандырар болгаш аараан кижиниң ниити байдалын сергедир шынарларлыг. Оран-делегейге чалбарыыр дээнде, байыр-наадым болганда, ырак чер чоруур апарганда сүттү дээрже чажып, алгыш-йөрээл салыр. Шагдан тура тыва кижи хайындырган шайының бажын өг-бүлезинге шупту чуве эки болзун дээш чажар чораан чаңчыл ам-даа уттундурбаан. Өгнүң херээжен ээзи эртениң-не өгден үнгеш, хайындырган шайын тос карак-биле чажар турган. Ол дээрге оран, Таңды, хемнер-суглар ээлеринден аас-кежикти дилеп, улуг өөрүшкүнү хайырлаарын күзээни ол. Аа-биле сүттээн шайны эң улуг назылыг кижилерге баштай ижиртир. Ооң кол ужуру тыва кижи мал когу үспес болур болгаш төрел ызыгуурун бадыткаан кырганнарынга чоргаарланыры болур. Аа сүттү ытка ижиртиптер, азы аа-биле сүттээн шайны аныяк улус боттары ижип алыр болза, кежик оруу боглур дижир. Бир эвес хууңда сүт черже төктү берген болза, өгнүң ээзи кижи азы ава кижи сүт төгүлген черге салаазының бажын дээскеш, бажынга шондуруп каар, ооң алыс утказы болза саар малдың когу үзүлбезин база багай чүве тайылзын дээни болур. Чаашкын чаап, диңмирээшкин диңмиреп турда, өгнүң эр ээзи хууңда сүдүн тудуп алгаш, октаргай ээзинче чалбарып чажар. Чажыг ыяжынга хадың будуун азы ак-тал будуун ажыглаар, чүге дээрге чаңнык ак хадыңга болгаш ак-талга дүшпес. Ооң утказы болза диңмирээшкин үезинде сүт чажарга, ол өгге чаңнык дүшпес дижир.Шайны хөнекке кударда, эжикче угландыр кутпас, аас-кежии чайлай бээр.

Хөй, өшкү дөгерип алганда, оътче каар эъттер ыяап-ла аайлыг-баштыг болур. Суук хан-биле дес ханның дүвүн отче каар, бичии баар эскиин база салыр. Өшкүнүң, хойнуң төжүн улуска салырда, өгнүң эр ээзи төштүң бажын кескеш, отче каггаш, ам салыр. Эътти салыры база чурумнуг, хой ужазынга чоданы эштээр, төшке база ону эштеп болур. Чода картын чивес, картап кааптар. “Чок-даа болза, чода карты чивес” деп чугаа бар. Хой, өшкүнүң кырызын улуска салбас. Чарын эъдин чааскаан чивес, үлежип чиир. Эът дүлерде, баштай дузун каггаш, ооң соонда дүлер. Кандыг-даа аъш-чем чиирде, бичии кижиге “кежик” дээш бичиилеп сунуп бээр. Бичии кижиниң караан кылаңнатпас.

Аяк-савага, эт-сепке хамаарышкан сагылгалар

Хөнек чеже-даа куруг болза, шоргазын эжикче угландыр салбас. Аалга келген кижи шайын кудуп аарда, хөнекти дискек дужундан бедидир көдүрбес. Ону хүндүткел эвес деп санаар. Аякты келген кижиге сунарда, дедир тутпас, аза-четкер чемгерерде, хам кижи ынчаар тудар турган.

Шаанда тыва кижилер чеже-даа улуг бижек эдилеп чорза, кижини ооң-биле шанчар хамаанчок, кижиже бижек алынмас, соок чепсек айыылдыг деп угаап-билип чорааннар. Кижиже бистиг эт аймаан сунарда, сывын угландыр сунар. Өске кижиден бижек албас – хай-бачыды халдаар. Бижек-серээ-биле от чүшкүрбес – каракка багай салдарлыг. Ачылаан бижээн эгидерде, куруг эгитпес. От чүшкүрер кыскаш-биле ойнавас – аас-дыл болур.
Орун сыртыынга өске кижи холун безин дегзип болбас, от ээзи килеңней бээр, уруг-дарыг сылданы бээр дижир.Аңчы кижи аңнап чоруурда, боозун артыжап алыр.

Идик-хепке хамаарышкан сагылгалар

Өске кижиден бөрт албас. Ол куду аастыг, хай-бачыттыг хеп дээр. Бөрттү белекке бээр ужурга таварышкан болза, ону ыяап эжеп бээр. Бөрттү белекке алган кижи белек берген кижиге бир-ле хензиг чүүлдү холун актап берип каар чаңчыл турган. Өске кижиниң хевин база кетпес дээр – кижиниң сүнезини хевинде дээр. Удуурда идиин орун будунга, бөргүн орун бажынга салыр. “Бөрт багай-даа болза, будунуң адаанга салбас, идик эки-даа болза, баш кырынга салбас” дижир. Ынчалза-даа идик сыртаныр чорук эр кижилерге хамааржыр. Аалдар аразынга чоруур бот кижилер тургулаан, оларны чон кончуг хүндүлээр. Эрте шагда идикти өрү көрдүнген аастыг болгаш кежик хеви деп санаар турган, ынчангаш бот кижи идиин сыртаныр сүзүктүг чораан. Эр кижиниң бөргүн, курун өрү бедик черге салыр. Ону сагывас болза, хей-аъды кудулай бээр. Бөрт тыва кижиниң сүлдези.

Кур – ёзу-чурумнуң болгаш чедимчениң демдээ кылдыр санаттынар. Шаанда тывалар кур чокка улус мурнунче үнмес, ону чурум чок деп санаар турган. Чүгле херээжен кижи аарый бергенде, азы иштиг апарганда кур куржанмас. Куржанмаска, кежик оскундурар дижир. Тыва кижи курун хүн аайы-биле долгандырып куржаныр, бир эвес удур куржаныр болза, багай чүвеге таваржыр.

Ажы-төлге хамаарышкан сагылгалар

Шаанда улус хөй ажы-төлдүг өг-бүлени “бай улус” деп санап чораан. Ындыг улусту буянныг өг-бүле дээр чораан.

Ава кижи даады кыс уруглар божуп туруп берген болза, кырган-ачазы аза бир-ле улуг назылыг таныыры эр кижи ол өгнүң эр ээзинге чеде бергеш, оол уруглуг болзун дээш, оттуун берип каар. Бир эвес оолдар төрүттүнүп туруп берген болза, кырган-авазы азы кыс төрелиниң эң улуг назылыг кижизи ол өгнүң кыс ээзинге чеде бергеш, кыс уруглуг болзун дээш, согааш-дажын бээр.
Өгнүң ээлери белекке алган оттуун азы согааш-дажын камныг эдилээр база салгалдан салгал дамчыыр кылдыр ыдыктап каар.

Чаш уругнуң хинин кайы-хамаанчок улуска кестирбес, колдуунда улуг кижиге, төлептиг кижиге кестирер чораан. Хинни дөрбелчин хапчыгашка суккаш, кыдыгларын дуй даарап кааптар. Ону камнап-кадагалаар.

Үш харлаптарга, чажын хылбыктааш, дүктерин ак хапчыгашка, азы ак пөске ораагаш, сыртык иштинге шыгжаар. Дүктү кайы хамаанчок октаар болза, чаш кижи бужартап, аарып-аржып, хей-аъды кудулаар.

Ажы-төлү ырак чер чоруур дээн болза, ада-иези тос-карак-биле сүттү чажып, чалбарыыр. Чажыгны үш катап чажар.

Ажы-төлүн үдеп чыттаарда, оң талакы чаагын чыттааш, солгагай талазын арттырып каар. “Келген соонда чыттаайн” деп чугааланыр. Ырак чер чорааш, чоруу чогунгур, ажыл-херээ бүдүнгүр, багай чүвеге таварышпайн, олча-омактыг, онча-менди чедип кээрин манаарының демдээ.

Мал-маганга хамаарышкан сагылгалар

Шаанда тывалар малының сүдүн, эъдин эки хүнде, эки шакта бээр чаңчылды ыяап сагыыр турган. Эки хүнде бээрге, эээзинге-даа, малынга-даа эки болур, өзүп-көвүдээр. Эрги санның 8-тиң, 22-ниң хүннерин эң кадыг хүннер деп санаар чораан. Ол хүннерде чер чорбас, улуска чүве бербес.
Малдың кажаазының аксын хем аайы-биле кылбас, мал төнүп каар дээр. Малдың чинин сугже бадырып болбас. Мал төрүп турда, чаш анай-хураган өлүп каан болза, оларны ол дораан сойбас, оруктажы бээр. Бөрү өлүрүп каан мал эъдин чивес, от салгаш, өрттедиптер турган. Өске кижиге бээр малдың аксын тон эдээниң ишти-биле чодуп алыр – малдың кежиин арттырып алыры ол.

---