Алгы-кеш

Тывалар үндезин хевин ХХ чүс чылдың 30-40 чылдарынга чедир нептереңгейи-биле кедип чорааннар. Олар хеп-сынын эттеп каан алгы-кештен база кыдат, орус садыгжылардан орнап, садып алганы даалымба (далемба), сууюмбу (бязь), чычыы (чесуча), хилиң (бархат, флис), хорагай (парча), маңнык (плющ) болгаш торгу пөстерден, быжып, даарап, кедип чорааннар.

Тыва чон алгы-кешти идик-хепке, эт-херекселге болгаш хамнарның дериг-херекселинге чугула херектиин онзагай үнелеп чораан.

Мал-маган кежи
Тыва кижиниң тос чүзүн малында эң-не үнелиг кештер бар. Мал бүрүзүнүң кежин тывалар идик-хеп кылырынга эрте-шагдан бээр хереглеп келген. Мал кежин сояры, кадырары, кылайтыр херери, идээлээри, дүгүн кыргыыры, хоюдур эттеп алыры – бо бүгүнүң нарын аргаларын тывалар тергиин билир. Мал кежи тоннарынга бир-ле дугаар ажыглаттынар.
Анай кежи. Тывалар кажан-даа чаш малды өлүрбес чораан. Кандыг-бир чылдагаан-биле чаш анай өлген болза, кежин бүдүнү-биле камныг сойгаш, эъдин октаптар. Анай кежин ол-ла дораан шыгы-биле чымчадыр ууштап алгаш, уруг чөргээ кылыр, ылаңгыя чаштарның кедер чучаан (чаш уруг кавайындан, чөргээнден улгадып өзерге, ооң бир дугаар хеви) кылыр. Анай кежиниң дүгү чымчак болгаш сериин шынарлыг болур.
Хураган кежи. Янзы-бүрү чылдагааннардан хураган өлүп болур. Өлген хураган кежин дораан сойгаш, эъдин октаптар. Хураган кежин хол-биле хоюдур ууштап алыр, оон бөрт, уштук кылыр. Шыырак кижилер хураган кештерин кожуп тургаш, найыр-чыскаалда кедер тон даарадып алыр. Хураган кежи тон кеткен кижини каас кижи дижир. “Хойлуг кижи каас” деп үлегер сөс ынчаар тывылган.
Өшкү кежи. Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга өшкү мал кончуг тааржыр болгаш өзүүчел. Өшкү, хой кежин соярының болгаш чымчадыр эттээриниң чуруму бир дөмей. Амыдыралы хирелиг кижилер өшкү кежинден тон кылыр. Өшкү кежи сериин шынарлыг болганда, аңчы кижилерниң хөректээжин өшкү кежинден кылыр. Кадыр даглыг черниң кижилери хой, өшкү кадарар оолдарның чолдак тонун база өшкү кежинден даараар турган. Өшкүнү азы хойну дөгерген кижи кежин оя кеспес. Өшкү кежин бырышкак чок кылдыр херип кадырар. Өшкү кежиниң дүгүн сугга чуп кааптар, ооң соонда база катап херер, хойтпак-биле идээлээр, өйлеп шыгыткаш, чидиг эдирээ-биле эдирээлээр. Үстүг кеш болза, хүл-биле бызап тургаш, үзүн үндүр эттээр. Чымчадыр эттеп каан өшкү кежинден тон, чоорган кылыр. Чамдыкта серге кежин удуурда, чыдар дөжек болгаш чаш уруглар олурар олбук (хевис, чадыг) кылдыр ажыглаар.
Инек-сарлык кежи. Бода малды чишке согар. Соок дүжүп кээрге, инекти азы сарлыкты чишке чиирин соккаш, кежин аяннаштыр чаткаш, соокка доңуруп алыр. Бода мал кежин чыдыткаш, дүгүн тазартыр чулуп кааптар. Ол кешти шыксымаар черге хөмер, ооң соонда таарыштыр чымчаткаш, дүргектептер. Дүргектепкен инек азы сарлык кежин чудук кырынга бир кижи сыртай тудуп бээрге, база бир кижи улуг докпак-биле докпактаар, шак ынчаар чымчадыр эттеп алыр. Кылын кештер кадыг хевээр артар болза, далгыгга чымчадыр далгыыр. Чымчадыр эттеп алган бода мал кежин саргартыр ыштаар, ындыг кештерден идик, барба, даалың болгаш төрепчини кылыр турган. Чамдыкта бода малдың чымчадыр эттеп каан кежин хая картындан азы пар дыттың чөвүрээзинден онзагай өңнүг будук кылып алгаш, будуп база алыр. Аян киир будуп каан бода мал кежи-биле шай, дус хавы болгаш чаш уругларның идиктерин кылыр. Бода малдың кежинден тыва улус аргамчы, сыдым, кижен, шидиишкин кылыр чораан.
Иви мал кежи. Иви малды оъду болгаш чааттыг ыяштар колдуг үнген черлерде азырап турар. Тожу чурттуг кижилер ивиниң болгаш аң-меңниң кежинден идик-хепти база эт-херекселди кылыр. Иви кежинден хамнарның хамнаар тонун кылыр турган. Иви кежи ширтекти солуур чылыг болгаш чымчак олбук болур. Иви бышкаа-биле хап идик кылыр. Иви мал кандыг-даа берге кыш болурга, белен чудавас. Ивиниң эъдин чиир, сүдүн ижер, кежин ажыглаар болгаш мыйызын база хереглээр. Шаанда иви мыйызын черге кааптар турган, амгы үеде ивиниң мыйызын каасталгага калбаа-биле ажыглай берген.

Алгы-кештен идик-хепти, эт-херекселди даараарда ажыглаар даарашкы тиглер

ХХ вектиң эгезинге чедир идик-хепти даараар, септээр ажылдарны кыс улус холу-биле кылып турганнар. Янзы-бүрү материалдардан (хөм, алгы, пөс) хептерни даараарда, оларга тааржыр янзы-бүрү даарашкыларны, тиглерни ажыглап чорааннар.
Эртемденнер Л. П. Потапов биле В. П. Дьяконова 1957-1958 чылдарда эртем-шинчилел ажылы кылып тургаш, барыын кожууннарда 11 даарашкы тигни, а мурнуу-чөөн кожууннарда 6 ындыг даарашкы тигни демдеглээннер. Материал бүрүзү бодунга тааржыр даарашкы тиглерлиг болур.

Барыын кожууннарның 11 даарашкы тиглери

Өткүттеп даараан тиг – хой, өшкү кештерин дүктүг талазындан даараар тиг. Кешти ийи кыдыын тудуштур туткаш, ине-биле кештерниң кыдыгларын чылбыйтыр иткеш, сиир-биле сыптап каан ине-биле дыка дески кылдыр, ону доораландыр тудуп алгаш даараар.
Кырлап даараан тиг – бо тиг-биле чымчак алгы-кешти (тарбаган, анай, хураган кештерин) даараар. Кештиң иштики талазын даштынче туткаш, дүктүг талазын иштинче кылдыр туткаш, бот-бодунга чыпшыр тудуп алгаш, чиңге хендир азы сиир-биле кыдыгларынче үндүр даараар.
Дедир шанчып даараан тиг – бо тиг-биле пөстү кешти чыпшыр даараар. Хепти додарлап турда база дүк-биле азы хөвең-биле хепти, моюндурукту сырып даараарда, ол ышкаш идикке угулза, хээлер даарарда, ажыглаар даарашкы тиг.
Кожа шанчып дааран тиг, хөйлең тиглей чамай дааран тиг – бо даарашкы ийи тигден тургустунган: бирги тигни кылырда, инениң унунга узуну-биле деңней пөстү үттегилеп алгаш, хендирни оон өттүргүлептер, ынчаар даарап алгаш, оон пөстү сыга туткаш, кыдыын база катап даараптар. Ынчаар даарап алырга, пөстүң ужу (кыдыы) удазыннанмас болур.
Илчирбелей даараан тиг – илчирбе хевирлиг, бо даарашкы тигни хепти каастап, угулзалап, хээлээрде ажыглаар.
Көгээр тиглей даараан тиг – хөм савалар (көгээр, көгээржиктер, хойлаарактар, даалың) даараарда, ажыглаар тиг. Ийи хөмнү каътташтыр туткаш, оларның кыдыгларын иштинче сыга туткаш, ортузунга ийи чиңге хөм ыскыттарны катай туткаш, ине-биле бир шанчарда-ла бир ыскытты хөм-биле катай шашкаш, оон ийиги ыскытты шак-ла ынчаар даарап чоруй баар.
Чамай даараан тиг – бо тиг-биле чамашкы даараар. Хепке чамашкыны тудуштуруп даараарда ажыглаар. Чамашкыны орлу берген черге туткаш, кыдыгларын даарааш, ону быжыглап, хавап даараар тиг-биле ортузун даараар. Бо тиг чүгле пөстен даараан хептерге тааржыр.
Хавап дааран тиг – хепти хөвең азы дүк-биле сырыырда азы додарлыг тоннуң додарынга иштики каъдын тудуштур даараарда, ажыглаар.
Чээктеп даараан тиг – 6-8 хендирни алгаш, бир эвес торгу болза, 5 хендир чедер, холга ийи одуругга орааштыр өйе туткулаптар, чергелештир туткаш, хептиң кырынга дижилер кылдыр даараар.
Чымчак идик-тиглей даараан тиг, хөм барба-тиглей даараан тиг – бо ийи тигни даараары дөмей, ынчалза-даа баштайгызы-биле чүгле чымчак идикти, а өскези-биле хөм барбаларны даараар деп аттары-биле ылгалдыг. Чымчак идик биле хөм барбаларны даараарда, ийи хөмнү хос чер чок кылдыр чыпшыр туткаш, ортузунга ыскыт кылгаш, шивегей-биле хөмнү өттүр шанчып оргаш даараар. А кадыг идик даараарда, үш ыскытты хөмнер ортузунга туткаш, үш ыскыт даараан тиг-биле даараар.
Ыскыттап даараан тиг – тыва идиктиң кыдыгларын даараарда, ийи хөм аразынга узун чиңге хөмнү катай туткаш, шивегей-биле хөмнерни үттеп олургаш, даараар. Ынчаар даараарга, хөм аразында даарашкы көзүлбес болур болгаш ооң эдилели үр болур.

---