Тыва оюн: Баг кагары

  Баг кагар оюн болза тыва чоннуң эң-не хүндүткелдиг болгаш солун оюну болур. Ол оюнну улуг улус ойнап турда, аал ишти эр-херээжен, улуг-аныяк чон канчаар-даа аажок сонуургап көөр болгаш талалажып алгаш чула одажып, оюн-баштак-биле тө кагжып турар.  Шаанда ол оюнну шагаа найырында ойнаар болгаш 10-15 хонук иштинде үргүлчүлеп, бир аалдан бир аалче, бир арбандан өскезинче көжүп тургаш, ойнап чорааннар.

  Чогум шаг шаанда ук оюн алыш-бериш чок, анаа-ла сонуургап ойнаар оюн турган. Кагар баглаар доктаамал санныг болгаш кагжып тургаш ойнаар турган. Сөөлзүредир бай феодалдар ол оюннуң тургузуун өскертип, адаанныг оюн болдуруп, эт-херексел удуп алыр чиижең оюн кылдыр хувулдурган. Ол чорук барып-барып мөчүлгеге кирген, эт-септиң чижек өртээн доктаадып тургаш, мунуп чораан аъдын дүжүп бээринге, кедип чораан хевин уштуп бериптеринге чедирип турган. Чүгле сөөлзүредир орус чоннуң «городок» деп оюну Тывага тыптып келген соонда, чамдык кижилер ол орус оюннуң элементилери-биле холуп, одуруп каан доорбаштар хап ойнаар апрганда, чиижең чорук читкен, ынчалза-даа шак ол тыва улустуң эң хүндүлүг, солун оюнун эки сайзырадып, ооң ойнаар чурумнарынга чаа солун чүүлдерни киирип шыдаваан.

  Ук оюнну шаандакы тыва ёзузу-биле чаа чараш утка-шынардан немеп, эде чогаадып тургаш ойнаар болза, ёзулуг спортчу оюннарның бирээзи. Шын көрүүшкүннү, часпас угланыышкынны негеп турар оюн хан-дамыр, шыңганнарны болгаш көөрүнүң, медерээриниң органнарын сайзырадырынга эң улуг ужур-дузалыг.

           Ойнаар дүрүмү

  Бо оюн болза ойнакчылары дең санныг ийи командадан тургустунар. Команда киржикчилери кагыг хөреңгизинге киирер багларлыг болур. Ук ойнакчы багларын бодунуң ойнап турар талазының талазының шөлүнге өске өөрү-биле кады салып каар. Шак ол чыгган хөреңгиден удурланыкчы талазы-биле дугурушкан аас ёзугаар, кайы-даа команда дең хемчээлдиг багны оюн шөлчүгежинге (ол шөлдү хараачыгай дээр) аппарып тигер. Арткан баглар амдыызында оюнга кирбес – оларны аскыр-мыяа дээр – хараачыгайның ийи талазынга оваалай салып каар. Ол баглар команданың хөреңгизи бооп артар, а хараачыгайга салган баглар ниитиниң хөреңгизи апаар.

   Оюннуң сорулгазы – оңгудан (баг кагар чер) тура хараачыгайда тиккен багларны мерге-биле шыйыгдан үндүр шавары болур (оңгу биле хараачыгайның аразы 25-30 базым хире). Бир эвес кайы-бир таладан бир ойнакчы бир багны хараачыгайдан үндүр шаапкан болза, ол тала ук багны команданың өнчүзү кылдыр ап алыр, а ол багның орнунга ооң удурланыкчызы тала боттарының артык баандан (аскыр-мыяандан) бир багны аппарып тигер. Ынчангаш оюн үезинде бодунуң салган бааның «дуюуун тургузарын», харын-даа артык  «өнчүнү» хап алырын кызыдар апаар.

 Баг санынга колун, чирим, кижен, дужак, узун-дын, муңгаш-дын, дерги, кудурга, шавылыыр болгаш бүгү-ле дилген баг аймаа кирер.

 Оюннуң база кир кол херексели – мерге. Мерге албан-биле аргадан кезип эккелген доң шеттер болур.

 Ойнакчылар ийи команда кылдыр үзүлген соонда, багны тигер. Баг тигериниң чуруму мындыг:

 Баг олуртур черниң артыы талазынга чартык төгерик шыйыг шыяр – хараачыгай ол. Ол шыйыгның дал ортузун орта «чүрек» деп аттыг баг салыр. «Чүректиң» артыы одуруунга «артыы хараал» деп адар 3 багны чергелештир тургузар, мурнуу одуруунга «мурнуу хараал» деп беш багны чергелештир тургузар. «Чүрек»-биле  артыы болгаш мурнуу одуругнуң хемчээли тус-тузунда бир мерге дурту болур, а артыы болгаш мурнуу хараалдарның багларының аразының хемчээли хамаан чок болур.

  Артыы болгаш мурнуу хараалдарның аразында чүрек-биле дужааштыр, ооң ийи чартыында «оваа» деп база 4 багны бөле олурткулап каан турар.

  Кагыгны баштай эгелээр таланы төлге октап азы мерге тутчуп тургаш, тодарадыр. Баг каргар эргени алган тала оңгуга баргаш, хап эгелээр, каш-даа киржикчилиг болза бир талага турза чогуур 16 мергени үлежип алгаш кагар (4 кижиге – 4-4, 8 кижиге 2-2 мерге дээш оон-даа ыңай).

  Баг тургускан шөлчүгеш чаныга ийи таланың ийи кижизи курунга узун-дын баглааш, туруп алырлар. Ол улус боттарының улузунуң каккан баан чыып, узун-дынынга дизип ап турар, мерге чандырар хүлээлгени база олар күүседир.

  Чаңгыс мерге-биле чүректи катай ийи-үш азы оон хөй-даа багларны үндүр шаапкан болза, оон ийи багны алыр, бир эвес чүрекке дегбейн өске багларны үндүр шаапкан болза, оон чүгле чаңгысты алыр. Хөй багны үндүр шаапкаш, чаңгыс баг хап алган кижини «курттуг элик боолап алган» деп кыжырар. А бир эвес чүгле чаңгыс чүректи үндүр хапкан болза, оон дөрт багны алыр. Мерге деггеш, шыйыгдан үнмейн барган багны хап ап шыдаваан деп санаар болгаш ол багларны дедир тургуспас, ол черинге чыттырзын шыйыгдан үндүр шавар ужурлуг.

   Бир команда 10 багны хап үндүрүпкен болза, оңгу биле хараачыгай аразында салыш (хин) чанынга чедип келгеш кагар.

  Оюннуң эң шиитпирлиг үезинде, ылаңгыя чүректи үндүр шавар апарганда, баг чыып ап турар кижилер эдектерин туткаш, курайлап эгелээрге, ол кижиниң өөрү дөгере-ле курайлап эгелээр.

  Баг хап ойнап турда, аалга улуг назылыг азы кадарчы кижи чедип келген болза, кончаалыг тала ол кижиге эң эки багны белекке бээр.

---