Чылгы малды согары

Чылгы малды согары

  Тыва улус чишке хереглеп мал согарда, чүдүлге-сүзүглелге хамаарышкан тускай сагыыр чурумнуг. Согар малдың эрнинден азы кудуруундан элээн каш дүктерни чула тырткаш, өгге шыгжап каар. Малдың сузу аалга артканы ол болур.

  Чылгы малды согарда, өгнүң мурнуу-барыын чүгүнге чээрби базым хире черге чедип эккелгеш, аартпайн, эптиг ужургаш хүлүп алыр. Ужурарда быжыг аргамчы-биле хөрээн ажылдыр боскуй доңнааш, аргамчының бир ужу-биле ийи холун дужаптар. Өске ужун оң талакы соңгу буттан уштунмас, чылып турар кылдыр илбектей тырткаш, аргамчының ужун дедир эккеп, хөректе боскаан багдан өттүргеш, соңгу бутту ийи холга чыпшыр тыртып экээрге, мал оң талазынче эптиг чыда бээр. Ынчан ийи холунга соңгу бутту чыпшыр тырткаш хүлүптер. Бош бутту база хүлүп аар.

  Чушкуулаары

  Малдың бажының адаанга чонакты чымчактай салып алыр. Чүген чушкуузун шала ушта иткеш, карак үстүнге арттыргаш, малдың бажын черге чыпшыр базып алыр. Чонактың бир чартыы-биле малдың караан дуглаар. Дузалакчылар малды шимчевес кылдыр базып алырга, чушкуулаар кижи ийи кулактың баштарын соңгаар алзы тыртарга, чушкуу чүзү оларның дегжип чыдар черинде болур. Читкени үзе кеспези-биле челди өрү талазынче бичии тыртып алгаш, адаандан өрү иде чоруй бижекти чушкууже дорт киир иде кааптар. Чушкуулапкаш, малдың черже чыдар талазында төш бажының хозунче кирген саат ханып үзе кезиптер. Ханны чавыс саваже аксыр.

  Өржүүрү

  Малдың дөрт даваны өрү көрүндүр чыдар кылдыр ол-бо талазынга ыяштар азы дагатарны чыскый салып алыр. Оң талазынга туруп алгаш, холдуң мербегей шазындан төш бажынга чедир өржээш, солагай талакы мербегей шазындан эгелээш удур келген өржээп черге чедирер. Төш бажында ийи өржүгнүң каттышкан черинден хан шашкан үттү таварыштыр алдыы эринге бичии четпес кылдыр дорт өржүүр. Солагай талазындан туруп алган, төш бажындан эмигге чедир өржүүр. Эмигни долгандыр өржээш, чоон шөйүндү аксынга чедирер.

  Чоон шөйүндү аксын долгандыр өржээш, кудуруктуң ортузунга чедир өржүп каар. Солагай буттуң саксагай шазындан, оң буттуң саксагай шазынга чедир өржүптер. Ооң-биле соккан малды өржүүрү доостур.

  Сояры

  Соккан малды оң талазындан эгелеп сояр. Төш бажындан эгелеп, бижек-биле эът, кештиң аразындан хозай кезип, холдуң, ээгилерниң, буттуң кештерин деңге союп бадыргаш, хендирбе чүстерин бичии эрттир сояр. Малдың өске талазын база ынчаар союп доозар. Кыры, чоданы болгаш саксагай, мербегейлерни чүстеринден өөрүп каар.

  Иштин уштуру

  Төштү чүс аайы-биле кезип, төш болгаш шалаң шандырын катай кескеш, аңдара салып алыр. Шандырлар алдында казы чагларын ылгааш, шандырларын төштен ылгай кезип алыр. Эъттиң оң талазынга туруп алгаш, оң хол-биле ижин-хырынның ындыы талазындан бодунче тыртып, ижин когун адырар. Ижин когун четче адырган соонда, хырын аксында кызыл-өөштү кезип, ижинни уштуп, салып алыр. Чоон шөйүндүнү дөрт карыштан кыскалатпайн кезер. Хырынны ылгап кескеш, аштаар улуска хүлээдир. Баар эъдин долгандыр кезип уштур. Бүүректерни адырып, өс эъдин ооргадан адыра кезип алыр. Бижекти ээгилерниң баары-биле өскеткеш, көгдүрээшти, кызыл-өөштү үзе кезип, өкпе, чүректи ужулгаш, азып каар.

  Эътти бузары

  Үттүг-чарынның мурнуку тудушкан чүзүн эптиг адырар. Муң ээгиниң бажындан эгелеп, өске ээгилерниң дөзүн таварты, башкы көзүрнүң артынга чедир ээгилер бажынга эвээш эътти арттырбышаан, хендирбе эъдин ылгай кезип изээр. Ээгилер чүстериниң артындан, иштинден база изей кезип алыр. Чылгы малдың ээгилерин чаңгыстап адырарга, чүзү үзүлбес, эптиг, адыртынгыр болур. Холду хоора кезип каапкаш, ээгилерни адырар. Чышпыттарны адыргаш, буттарны хоора кезип, адырып каар. Эъттиң солагай талазында ээгилерни, холду, бутту база ынчаар адыргылаар. Башты боостаа борбаа башка артар кылдыр, молдурук чүзүнден адырар. Моюнну оорга-биле аразындан чүзүнден адырар. Боостаа эъдин ылгай кезер. Оорга-биле ужаның тудушкан чүзүнден адырар. Кудурукту өржээн черинден ыдайгызын хол-биле сывыра соп каар. Моюнну, оорганы, ужаны чүстерин үревейн, чаңгыс сөөктеп эптиг адыргылаар. Баштың кежин союп, чаагын адырып каар. Чаактан өктү, дылды адыра кезер. Кеште эъттерни аайлааш, ханын аштап, хере чадар.

  Тыва чон чылгы малының бажын бүдүнге дүлүп чиир. Башты хемдээш, сөөгүн чалымга азы аал чоогунда ыяшка азып каар. Ол база малга хүндүткелдиң ёзулалы-дыр.

 

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
“Төрээн дыл” ниитилелиниң кежигүнү Мөңгүн-оол Ооржактың “Башкы” журналында “Тос-ла чүзүн малымайны” деп материалындан.