Шай – тываларның хүндүткелдиг чеми, суксуну

Шай – тываларның хүндүткелдиг чеми, суксуну

  Шай - хүндүткелдиг суксун. Өгнүң херээжен ээзи эртенги шайын хайындыргаш, ооң үстүн  тос-караа-биле баштай одунче  чалбарып, чажар. Ооң соонда дашкаар үнгеш, үнген хүнче, оран-таңдызынче углай чалбарып, чажар:

Долгай Таңдым, өршээ

Тос дээрим, өршээ

Алдын хүнүм, өршээ

Айдың айым, өршээ!

  Шайның үстүн өргээн соонда, аякка куткаш, баштай-ла өгнүң эр ээзинге, ийи холдап, сунар.Тыва кижи өгге таныыр, танывас-даа кижи кээрге, албан шайладыр. Кижиге куруг аяк сунмас, чурту карарар дижир.

Шаанда, айның чаазында, өг бүрүзү шайын хайындыргаш, улуг назылыг кырганнарын шайладыр езулал турган. Кырганнарын шайлаткан аныяктар узун назылыг, эш-өөрлүг,үнген-кирген чоннуг, эки чурттаар.

  Шайның төөгүзү

  Шай деп үнүштү делегейниң 30 ажыг чурттарында тарып турар. Эң эки шайлар: Кыдат, Индия, Цейлон, Японияда, бедик дагларда, оялчык черлерде  үнгүлээн болур. Шай дыка хөй сорттарлыг, аттарлыг, а харын-даа өңнерлиг.   Шайны ижерге суксун ханар база эм шынарлыг дээрзин эң-не баштай кыдаттар билип кааннар. Бистиң эраның 12 дугаар чүс чылында кыдат император Вень албатыларындан шайны үндүрүг кылдыр хавырып алырын айыткаан. Шайның кадырган бүрүлерин, тырый бастырган шайның бодун акша кылдыр ажыглап турган. Саазын акша тыптып келирге, шайны акша кылдыр ажыглаары соксаан.

  Кыдаттың кызыгаарындан дашкаар бир-ле дугаар шайны Японияга эккелген. 729 чылда император Шомунуң айыткалы-биле Кыдаттан эккелдирткен шайны хайындыргаш, япон ламаларга ижиртирге, тергиин таарышкан. Олар ооң соонда кыдат ламалар-биле харылзашкаш, шайның үрезинин тып алганнар.

  Моолга шайны ХV вектиң төнчүзүнде Кыдаттан, а Россияга 1638 чылда төлээлеп чораан Василий Старков Моолдан эккелген.

  Ооң соонда орус садыгжылар үнелиг аң кештерин чүдүрүп алгаш, Кыдаттың сарыг шайынга орнап, садыглажып чорааннар.

  Шай Тывада ырак төөгүлүг дээрзин тыва тоолдар бадыткап турар. “Чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып” - дээн сөстер тоол бүрүзүнде барын эскерер бис.. Чиң дээрге деңзилеп каан чүък. Чиңни теве, аът-биле Пекинден, Моолдан чүдүрүп эккеп турган. Тываларның шаандан бээр ижип келген шайының ады оон үнген. Ол шайны тывалар хайындырарга, деңнээр аргажок хоюг, амданныг болур турган. Ынчангаш “чиң шайын хайындырган” дээрге, дендии амданныг шайын дээни ол. Кыдаттың чиң шайы Тывага 1936 чылга чедир кээп турган. Оон Грузияга тараан шайны эккеп эгелээннер.

Шайның хевирлери

  Сүттүг шай.

  Сүттүг шай кижиниң суксаанын эки хандырар, күш киирип, сергедир. Инек сүдүнден аңгыда, хой, өшкү сүдү-биле сүттээн шай кайгамчык чаагай. Теве сүдүнде дус, кужур хөй, ынчангаш баштай шайже дус кагбайн, соонда немеп алза эки. Суугуга  пашты салгаш, сугну кудар, соктаан шайны база хөй эвес дусту каггаш, хайындырар. Хайынган шай саргарып, чемиге бээрге, кырынче сүттү кудар. Аргалыг болза чиг сүт-биле сүттээш, быжыр саарар. Шайның сүдү бышкан соонда, хөнекче, шүүр дамчыштыр, хымыш-биле кудар. Шаарын ылгаар. 

  Уурак-биле сүттээн шай.

 Уурак (аа) – кандыг-даа малдың төрээн соонда бир дугаар сүдү. Ол онзагай бот-шынарлыг. Чаа малдың өзүп доругарынга эргежок чугула бүдүмелдер ында бар. Тывалар ууракты ( аа)  шупту ак чемниң дээжизи кылдыр санаар.

  Сарыг шайны шала арбыдадыр каггаш, дус чокка хайындырар. Шай хайны бээрге, ууракты хымышка, уун дөрже кылдыр куткаш, холуй саарар. Ону шай-биле үзүк чокка быжыр сааргаш, ам дузап алыр. Бир эвес дусту баштай каар болза, аа-биле сүттээрге, шай итпектели бээр, ынчангаш дус чок хайындырарының ужуру ол.

  Кыйгак шай.

  Үзү эвээш, шилдең азы тырткан сүт-биле сүттээн шай.

  Ээжегейлиг шай.

  Ээжегейни кылырда, пашта хайнып турган изиг сүтче таракты азы хойтпакты кудуптарга, сарыг суглуг итпек апаар. Ол итпектиң сарыг суун соолдур хайындыргаш, оон ээжегей кылып алыр. Сарыг суун аксып каапкан итпекти борбак-борбак кылдыр үзе туткулааш, деспи иштинге кадырар. Сүттүг шайга ээжегейни каап алгаш, аартап ижер. Мынчаар шайлаарга, кижиниң ишти-хырны арыгланыр, мага-ботка шаг-шинек киирер шынарлыг.

  Хаарган шай.

  Алгый пашты кызыдыр изиткеш, хээндектээн  чагны, бир омааш ишти далганны саргартыр хаарар. Кажан саргарты быжа бээрге, кырынче бир хөнек кара шайны саара аарак кудар. Шаанда өгбелеривис кыжын, чазын сүт чок үелерде шай чымчак, тодуг болзун дээш, хайындырып, ижип чорааннар. Эртенги үеде ижип алырга, чиик-сергек хүнзээр, белен аштатпас.

  Саржаглыг шай.

  Сарыг шайны 10 минут хайындыргаш,  сүттеп алгаш, саржагны  каап ижер. Бо шай тускай амданныг, чаагай чыттыг. Ол шыктан камгалаар шынарлыг. Колдуунда кадарчылар, аңчылар бо шайны ижип чоруурлар.

  Чудаң шай.

  Пашта эзилдирген дөрт улуг омааш саржаг кырынче бир аяк хире чиг далганны бызавышаан, былгаптар. Далганның өңү саргарып чорда, үш литр хире изиг сугну куткаш, кара шайны хайындырыптар. Мындыг шай чымчак, чемзиг амданныг боор.

  Хымыраан.

  Сүттен кылган  бичии уругларга шай орнунга ижиртир суксун. Хайындырган дустуг сугже хөй сүттү куткаш, кады хайындырар.

  Тыва улус шаг-шаандан чүгле  шай эвес, а оран-таңдызының үнүштерин хайындырып, ижип чораан. Салчак Токаның “Араттың сөзү” деп романда хола-хараган картындан шай хайындырып турганын база бижээн.

  Хараган картындан шай.

  Шай хайындырарда, хола-хараган картын чазып, сывыргаш, балды азы бижек-биле доо­рай каккылааш, изиг сугже кааптар. Ол чаңчыл чамдык черлерде ам-даа уттундурбаан. Ону хайындырарда, бир литр сугга бир улуг омааш иштин салыр, хөйнү каарга, ажыгзымаар апаар. Сес-тос минута иштинде хайындырар. Сүттээш, суксун хандырып ижер.

  Черлик шай.

  Ол Тываның кайы-даа булуңнарында нептереңгейи-биле үнүп турар үнүш. Бай-Тайга чону ону шайваза дээр. Орус дылда кипрей узколистный дээр. Ооң кызыл-ягаан чечектери июль ортузунда тайгаларның ажык ийлеринге, хемчигештер унунга өзүп келген турар. Ол үеде ону чыггаш, салгынныг хөлегеге кургадып аар. Пашта суг хайныры билек үнүштү каггаш, саваның аксын халыптааш, 10-15 минут экидир хайындырыптарга – сарыг-ногаан шай белен. Ону ол хевээр-даа, сүттеп-даа ижип болур. Черлик шайның ажыы дыка улуг база эм-шынарлыг деп эртемденнер түңнел кылган. Ол нерв системазын оожургадыр, дегдириишкинниг кижиге дузалаар, гастритке, оюлганнар тывылбазынга, рак аарыының хоразын кошкадырынга, хан базыышкынынга, ханның янзы-бүрү аарыгларынга, баарга болгаш кара-бүүректерге эм болуп турар.

  Кызыл шай.

  Кызыл шай –  дыт чөвүрээзинден шай. Ону солуптар ол дег хөй кофеинниг үнүш бойдуста чок. Ынчалза-даа бүгү чоннар шай өртээ аар, тывылбас шагда, чурттап чораан чериниң үнүштерин суксун хайындырарда калбаа-биле ажыглап турган. Ындыг байдал Тывага дыка сайзыраан турган.

  Шай хайындырар чөвүрээни тывалар чоон дыттың хөлеге талазындан ыяштың чулуун балыглавайн, картааш, куу картын кызыдыр чонуп кааптар. Болган хоюг чөвүрээни хаптап алыр. Ону дүрбүүш-биле хоюдур тыртпарлааш, улугларын согаашка экидир чуура шааптар. Шайны хайындырарда, чаа хайнып эгелээн үш литр сугга бир улуг омааш ишти чөвүрээни опайтыр каггаш, бичии отка саарбышаан, сес-тос минута чымыладыптар. Ооң соонда сүттээш, шай аңдарылгыже саарып, хайындырыптар.  Чөвүрээ шай кызылдыр өңнүг, чуксуг, хоюг амданныг боор. Ынчангаш ону кызыл шай дээр. Тывалар чөвүрээ шайны чөдүлге, ижин аарыгларынга эки дижир.

  Сараспандан шай   

  Сараспан  дээрге тайгаларның ыяш чок тас ийлеринде, корзаң даштар аразында, чоогалар иштинде, мычыгыр кырлагар чодалар бажы санында аажок калбак бүрүлерлиг, чечектели бергенде, хүрең-кызыл чечектерлиг үнүш.

 Тывалар часкы, чайгы сөөктелбээн сараспанның сывын үүрмектей доорааш, хайнып турар сугже каггаш, ылбырадыр хайындырыптар. Ооң сооткан хандызын чайның изиинде ижерге, суксун ханар. Өйүнде кылдыр чигирлептерге, амданы улам онза апаар. Дазылын күзүн каскаш, аштааш, кадыргаш, соктааш, кыжын шай кылдыр, хайындырып ижер. Сүттептерге, ажыгзымаар амданы чаагай апаар. Сараспандан хайындырган шай ижин-ш өйүндү, баар аарыгларынга эки,  мага-ботту күш-шыдал киирер, хан четпезин, өкпе аарыын эмнээр.

  Тывага шагдан тура ада-өгбелеривис боттарының арга-дуржулгазы-биле янзы-бүрү шайларны хайындырып, ижип, ону салгалдан салгалче дамчыдып чораан.

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Намзал, Э. Сүттен кылыр чемнер / Э. Намзал. – Дорт : сөзүглел // Холу чемзиг авам сөңү / Э. Намзал. – Кызыл, 1995. – Ар. 10. 2. Ензак, Д. Аяк шайны аартап ора / Д. Ензак. – Дорт : сөзүглел // Башкы. – 2006. - № 2. – Ар. 63-64. 3. Ооржак, Ч. Черлик-шай / Ч. Ооржак . – Дорт : сөзүглел // Кадын. – 1997. - № 1. – Ар. 55.