Бадра Иргит Үжүней-оглу

Бадра Иргит Үжүней-оглу (1910 – 1984) – прозачы, баштайгы чогаалчыларның бирээзи.

Ол 1910 чылдың январь 26-да амгы Тываның Тес-Хем кожууннуң  Чыргалаңды сумузунуң Шаңгыш деп черге төрүттүнген. Он хар четкелек турда-ла, ада-иези аар аарыгга таварышкаш, чок болган. Бичии Бадраны адазының дуңмазы «кайгал» деп шолалыг хувискаалчы Иргит Киваа оглу Тараачы азырап, кижизидип  өстүрген. Бадра Иргит бичиизинден тура орус, казактарга хөлечиктеп, бызаңчылап, тараа тарып ажылдап чораан. Ол Самагалдай хүрээзинге өөренип тургаш, моол бижикти өөренип алган.

Бадра Үжүней-оглу аныяанда АРЕВЭ үүрүнүң даргазындан комсомолга ажылдап эгелээн. 1929 чылда ТАР-ның Араттың революстуг аъттыг шериинге албан хүлээлгезин эрттирип, аңаа биче командирлер школазын дооскан.  Ол АРЕВЭ ТК-ның бирги секретарынга, ТАР-ның Биче Хуралының секретарынга соңгудуп, 1941-1942 чылдарда ТАР Сайыттар Чөвүлелиниң культура комитединиң даргазы бооп ажылдап, Ревшеригниң полк комиссары бооп подполковник эргеге чедир депшип, албан эрттирип, дайын үезинде 1942-1943 чылдарда ТАР-ның Моолга олурар бүрүн эргелиг элчин-сайыды бооп, а дайын соонда Барыын-Хемчиктиң кожуун даргазы, СЭКП область комитединиң үшкү секретары, областың тудуг комитединиң даргазы дужаалдарга ажылдап чораан. Новосибирскиниң совет-партия школазын бот-өөредилге-биле дооскан.  Ол 1952 чылда «контрреволюстуг» «Сүт-Хөл херээниң удуртукчуларының бирээзи» деп нүгүл-хопка алыскаш, ажыл-агыйындан дүжүрткеш, партиядан үндүрткеш, Улуг-Хем кожуунче эге школага ажыл-агый эргелекчизи кылдыр шөлүткен.

1958 чылда Иргит Бадраны хоозун буруудадыышкыннардан агарткан. Ол Тес-Хемге чанып келгеш, Берт-Даг школазынга директорлап, Чыргаланды школазынга башкылап, ооң соонда Кызылга хоорайның күш-ажыл курлавырларының бюрозунуң эргелекчизинге хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже чедир ажылдаан.

Чогаал ажылы

Бадра Иргит чогаал ажылын 1932 чылда эгелээн. Тыва Арат Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң баштайгы кежигүннериниң бирээзи. 1940 чылдар үезинде шүлүктери, чечен чугаалары, публицистиг чүүлдери «Шын», «Аревэ шыны», «Хостуг арат» солуннарга болгаш «Революстуң херели» сеткүүлге үнүп турган. Ооң бижээни «Арзылаң Күдерек», «Бистиң кырындан», «Ужудукчу Кидиспей» деп романнарны СЭКП Тыва обкомунуң кызып-кыйыышкынга таварышканындан чырыкче үнмээн, чүге дизе ол чогаалдарын парладыр эргезин казыттырган турган. Чүгле 1976 чылда «Алдын-Мыйыс» деп тооолдар ному чырыкче үнген. «Арзылаң Күдрек» деп романның бирги номун оглу, чогаалчы Игорь Иргит 1996 чылда парладып үндүрген.

Бадра Иргит чогаалдарында шын болган  төөгүлүг болуушкуннарны бижээн. Ол  араттарның төрээн черинге кайы-хире ынаан, оларның сагыш-сеткилинден дүвүрээн, ажаанзыраан чуртталгазын долузу-биле дамчыдып, номчукчуларның сонуургалын оттурган

 Кол үндүрген номнары:

1. Алдын-Мыйыс: чечен чугаалар, тоол. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1976. – 56 ар. Алдын-Мыйыс: рассказы, сказка.
2. Арзылаң Күдерек: роман. 1-ги том. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1996. – 280 ар. Арзылаң Күдерек: роман. 1 том.
3. Ужудукчу Кидиспей: роман. – Кызыл: Рестипография, 2004. – 204 ар. Пилот Кидиспей: роман.

Шаңналдары

1932 чылда Тываның, Моолдуң база ССРЭ-ниң чазактарының даалгазы-биле ТАР-ның Революстуг Шерииниң террористиг үймээнни узуткаар талазы-биле 300 кавалеристерден тургустунган онза шериг бөлүүн белеткээн болгаш, ону «Сайгал» отряды деп адааш, ооң командиринге Иргит Бадраны томуйлаан. Чүс-чүс бандиттер узуткаттынган, чамдыызы туттурган. Бир тулчуушкун үезинде командир Иргит Бадра будунче аар балыгланган.

Тываның чазаа Иргит Бадраның дайынчы шылгаралын бедик үнелээн. Ол ТАР-ның дээди шаңналы – Республика Ордени-биле 23 харлыында шаңнаткан.

Кылган ажыл-ижинге шын сеткилинден бердинип, үлегерлиг, кежээ ажылдакчы бооп, ССРЭ-ниң «Күш-ажылга шылгарал» база «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыг күш-ажыл дээш» деп медальдар-биле шаңнаткан.

Ол 1984 чылда аар аарааш чок болган.