Серен-оол Чыргал Салчакович

Серен-оол Чыргал Салчакович (1935-1998) – шүлүкчү, чечен чогаал шинчилекчизи, очулдурукчу, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Ол 1935 чылдың декабрь 8-те Тыва Арат Республиканың Барыын-Хемчик кожууннуң Хөл сумузунга,  он беш алышкының эң улуу бооп, төрүттүнген.

1952-1956 чылдарда Кызылдың башкы училищезинге, башкы институдунга эге класстарның орус дыл башкылаар курстарынга өөренип чораан. Алыс бодунуң мергежили - Москваның Н. К. Крупская аттыг башкы институдунуң биология, химия база көдээ ажыл-агый салбырын дооскан.

1953 чылда Шуй ортумак школазынга эге класстар башкызы бооп ажылдап, чуртталгаже ажылчын базымнарын эгелээн. Ол –  Тываның база бир салым-чаяанныг, сураглыг  композитору Дамба Хүреш-оолдуң клазының башкызы.

Ажылынга, чон караанга шылгараңгай, тергиин эки башкы диртип, хүндүткелди чаалап ап, депшип, көскү олуттарга ажылдап чораан.

1963 чылда Тээли ортумак школазынга, ооң соонда Республиканың Башкылар билии бедидер институдунга биология, химия кабинедин эргелекчилеп, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң  студентилериниң башкылаашкын ажылының методизи турган.

Чогаал ажылы

Ч. Серен-оол солуннарга тыва чогаалдың чидиг айтырыгларын сайгарып, литература-критиктиг онза статьяларны хөйнү парлап, номчукчуларның сонуургалын оттурган.  Критик Антон Калзанның редакторлааны-биле «Чогаал дугайында демдеглелдер» деп ному 1986 чылда үнген.

Ында Константин Тоюңнуң «Шүлүктер» деп чыындызынга үнелел, Эдуард Доңгактың «Эрги хонаштар» деп романынга болгаш өске-даа чогаалдарга сайгарылганы кылган. Шинчилекчиниң бодалы чарт, дылы уран-мерген болгаш сайзыраңгай.

Ч. Серен-оол – чүгле критиктиг сайгарылгаларның эвес, а элээн каш чогаалдарның автору: «Чедер вальзы» (1982), «Чурттап эрткен назынымда» (1997).  «Аравыста чурттап чору» деп шүлүүн РСФСР-ниң алдарлыг,  Тыва АССР-ниң улустуң артизи Н. Ө. Өлзей-оолга, «Чогаалчы чаңгысклассчымга»  деп шүлүүн Тываның сураглыг чогаалчызы С. Б. Молдургага тураскаадып бижээн.

Ол чечен чогаал очулгазынга, редакторлаарынга бодунуң улуг үлүг-хуузун база киириштирген. Чимит-Рэгзен Намжиловтуң «Маска», «Чалгыннанган чонда», «Хайыралыг авамга», «Мактаныкчы тоорук» деп шүлүктерин тыва дылче очулдурган.

Чыргал Салчаковичиниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында база бир кол черни ээлеп турар очулгалар бар. Иван Кычаковтуң «Мандарины для 17-го» деп тоожузун, Михаил Исаковскийниң «Катюша» деп сураглаг ырызын, Сергей Михалковтуң «Степа акый – хоочун апарган» деп уругларга шүлүүн тыва дылче очулдургаш, номчукчуларны, бичии чаштарны, тыва дыл мөгейикчилерин  өөрткен.

Ол Тываның ном үндүрер чери Бурят АССР-ниң чогаалчыларының шүлүктерин болгаш чечен чугааларының очулгаларын чыып, «Байкалдың чалгыглары» деп ат-биле 1977 чылда парлап үндүрген.

Ч. Серен-оолдуң «Арыкчыгаш» деп шүлүүнге алдарлыг композитор Солаан Базыр-оол уругларга сураглыг ырыны бижээн.

Шылгараңгай, уран-сөстүг шүлүкчү «Хемчик вальзы» деп бодунуң сөзүнге ырыны чогааткан. «Сөс-оол биле Аялга-кыс» деп шүлүү  1978 чылда, моол өңнүүнге тураскааткан «Санчаа мөге» деп шүлүү 1981 чылда  «Улуг-Хем» альманагынга чырыттынган.

Серен-оол Чыргал Салчакович 1998 чылда мөчээн.

Башкы мергежилдиг шүлүкчүвүстүң сагыш-сеткилиниң уян-чараш хөөнүн, бай-байлаан илереткен  шүлүктери онза, билдингир ырылар апарганы өөрүнчүг.