Ооржак Кара-Кат Очур-оолович

  Ооржак Кара-Кат Очур-оолович – сураглыг композитор, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» база «Россия Федерациязының күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини» деп медальдарның эдилекчизи, Тыва Республиканың, Россияның Бүгү-эвилел чергелиг уран чүүл фестивальдарының каш дакпыр лауреады, Россия болгаш Тываның спорт мастери, тыва хүрешке Сибирьниң болгаш Ыраккы Чѳѳн чүк улустарының хостуг хүрежиниң 8 дакпыр чемпиону, 2 дакпыр тулган чемпиону, Тыва Республиканың Начын мѳгези, Барыын-Хемчик кожууннуң Чаан мѳгези, Барыын-Хемчик, Сүт-Хѳл болгаш Кызыл кожууннарның хүндүлүг хамаатызы, Россияның тѳп «Урожай», «Спартак» спортчу ниитилелдериниң хүндүлүг кежигүнү .

  Ол 1945 чылдың январь 11-де Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузунга хѳй ажы-тѳлдүг ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Ачазы Очур-оол Каштык-оолович  Кара-Катты чажындан-на эштиринге, хүрежиринге сундулуг кылдыр ѳѳредип каан. Кара-Каттың школачы чылдары Дѳң-Терезинге эрткен. Ол аңаа ѳѳренип тургаш, уран чүүлдүң болгаш спорттуң барык-ла бүгү хевирлериниң маргылдааларынга, кѳрүлделеринге үргүлчү киржип келген. 1962 чылда Дѳң-Терезин ортумак школазын дооскаш, Кара-Кат Кызылдың уран чүүл училищезиниң баян салбырынын сургуулу апарган. Келир үениң салым-чаяанныг оглу тыва музыка уран чүүлүнүң ѳгбези Алексей Боктаевич Чыргал-оолдуң ѳѳреникчизи болур аас-кежиктиг болган.

  Кара-Кат Ооржак школага ѳѳренип тургаш-ла, бижип эгелээни «Алаш хемим» деп шүлүүнүң аялгазын училищениң бирги курузун доозуп тургаш-ла, чогаадып алган. Ол ырызы бүдүн Тывага  нептереп, чаңгыланы берген. Дараазында «Кызыл кызы» деп ыры бижиттинген. Бо ырызы-биле Роберт Лесников Улан-Удэге болган Бүгү-эвилелдиң фестивалынга киришкеш, лауреат атты чедип алган.

  Кара-Кат Очур-оолович училищезин чедиишкинниг дооскаш, Бай-Тайга кожуунче уругларга музыка школазы ажыдары-биле чоруй барган. Ажылчын базымнарын уран чүүл-биле холбап, күзел-соруун илередип, чонну хаара тудуп, оларга талантызын бараалгадып, хүндүткелди чаалап ап чораан эки ажылының түңнелинде музыка школазының директору апарган. Талантылыг композитор бодунуң чогааткан ырыларын, шүлүктерин чонга күүседип, кожуун чергелиг спортчу маргылдааларга идепкейлии-биле киржип чораан.

  1968 чылда Кара-Кат Очур-оолович культура килдизиниң эргелекчизинге депшиткен. Каяа-даа ажылдааш, уран-талантызын кѳргүзер, тура-соруктуг аныяк композитор 1969 чылда Москваның культура институдунче ѳѳренип кирип алган. 1969 чылдан 1972 чылга чедир ѳѳренген чылдары Кара-Каттың чуртталгазынга база бир салдарлыг болган. Ол чаа-чаа ырыларны чогаадып, хѳй эш-ѳѳрлүг болуп, ѳске хоорайларга болуп турган спортчу маргылдааларның идепкейлиг киржикчизи.

  Кара-Кат Очур-оолович институтту чедиишкинниг дооскаш, бедик билиглерниң шынзылгазын холга туткаш, Тываже чанып келгеш, Кызылдың уран чүүл училищезинге баян клазынга башкылап эгелээн. Аңаа беш чыл ажылдааш, 1978 чылдан эгелеп, Кызыл кожууннуң культура килдизиниң эргелекчизинге, оон «Арбай-Хоор» автоклубтуң даргазынга чээрби үш чылдың дургузунда ажылдаан. 1994 чылда Тыва парламентиниң депутадынга соңгуткаш, доктаамал үндезинге социал политика комитединге ажылдап, культура, уран чүүл, чоннуң социал байдалын экижидеринче угланган хоойлу-дүрүмнерни сайгаржып, кады кылчып, ону амыдыралга боттандырар ажыл-херектерге киришкен.

  Ажылы-биле чергелештир музыка чогаадыр үүле-херээн кагбайн, улам сайзырадып, Тываның Композиторлар эвилелиниң уставын ( дүрүмүн) боду бижээш, ону тургускан. Кара-Кат Очур-ооловичиниң киржилгези-биле Тыва Республиканың «Культура дугайында», «Библиотека херээ», «Ѳѳредилге дугайында» хоойлулары эде кѳрдүнген.

  Ол чүгле ырылар эвес, а улуг хемчээлдиг музыка чогаалдарының автору. Ооң баштайгы бижээни «Алаш-Хеми», «Арбай-Хоор», «Манчүрээм», «Акшазы хѳй кадай болза» деп ырыларын Тываның бүгү булуңнарында ырлажып турар. Кара-Кат Очур-оолович  150 ажыг ырыларның, хѳгжүмге бижиттинген «Алаш хемге кежээ» деп үш кезектиг вальстың, «Арзылаң» деп дѳрт кезектиг спортчу марштың автору.

Спортчу чедиишкиннери

  Ооржак Кара-Кат бичиизинден тура спортка хандыкшылдыг турган. Чайын чайлагга Алаш хемин кежир эштип, үези оолдар-биле шагар-оъттар аразынга хүрежип, черле ѳскелерден ылгалдыг чораан. Ол сургуулдап турар үезинде спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге идепкейлиг киржип, шаңналдыг черлерни ап чораан. Ылаңгыя конькилээринге  дыка ынак турган. Ол үеде Кызылга Москвадан чалаткан ССРЭ-ниң спорт мастериниң кандидады Виктор Андреевич Улановтуң коньки секциязынче үргүлчү барып, башкының бедик арга-дуржулгазын шиңгээдип ап, 1963-1966 чылдарда конькилээринге республиканың 3 дакпыр чемпиону турган.

  Кара-Кат Очур-оолович тыва хүрешке эң баштайгы улуг тиилелгени 1965 чылда чедип алган. Ынчан 19 харлыг, хып дээн, аныяк оол республика Наадымынга 64 мѳгениң салыынга 4-ке чедир хүрешкен. Ѳвүрнүң шыырак мѳгези Тыртынай Монгуш-биле 3-кү, 4-кү черлерни үлешкеннер. Оон эгелээш-ле Кара-Кат Ооржак тыва хүрешке 1980 чылдарның ортаа үезинге чедир Тываның эң шыырак дээн 8 мѳгезиниң санынга доктаамал кирип келген. Тыва хүрешти спорттуң хевирлеринге Сибирь болгаш Ыраккы Чѳѳн чүк улустарының спартакиадазының программазынга киирген соонда, ону Бурят, Якут, Хакас республикаларның, Чѳѳн чүк мѳгелериниң аразынга сайзырадып, нептередиринге Кара-Кат Очур-ооловичиниң киирген үлүг-хуузу аажок улуг.

  Кара-Кат Очур-оолович бодунуң деңзизинге тыва хүрешке база Сибирьниң болгаш Ыраккы Чѳѳн чүк улустарының хостуг хүрежиниң 8 дакпыр чемпиону, Тыва Республиканың шилиндек командазының үр чылдарда капитаны. Ооң командазы  1968 чылда Якутияга болуп эрткен хүреш  спартакиадазынга  1-ги черлерни ээлээш, «алдын команда» деп атка четкеннер. 1975, 1976, 1977 чылдарның спартакиадаларынга 1-ги черлерни ап, шилчиир кубокту мѳңгези-биле тѳрээн Тывазынга чаалап эккеп турган. 1980 чылда Бурятияга болуп эрткен спорттуң национал хевирлеринге Сибирьниң болгаш Ыраккы Чѳѳн чүктүң спартакиадазынга Кара-Кат Очур-оолович тулган чемпион болган. Ол тыва, бурят, хакас хүрештерниң шуптузунга чемпионнааш, РСФСР-ниң спорт мастери болган.

  Салым-чаяанныг, талантылыг, шупту талага дески Кара-Кат Очур-оолович республиканың Хүреш Федерациязының кежигүнү, Культура болгаш национал харылзаалар яамызының коллективиниң кежигүнү, Тыва Республиканың  композиторларының Чогаадыкчы эвилелиниң  баштаар чериниң даргазы, Дээди Хуралдың 1-ги чыыжының депутады чораан.

  Уран чүүл болгаш спорт делегейинге улуг үлүг-хуузун киирип, чайынналчак чедиишкиннерлиг, үре-түңнелдиг ажылдап чорааш, балаттынмас чырык исти арттырып каан мѳзү-бүдүштүг, баштак аажы-чаңныг Кара-Кат Очур-оолович 73 харлыында 2018 чылда мѳчээн.