Галсан Чинагийн

ЧИНАГИЙН ГАЛСАН: «АРТЫВЫСТА УЛУГ ТЫВА БАР, ЧОРГААР БИС»

Моолдуң барыын талазында Цэнгел  сумуга чурттап чораан Иргит уктуг Чынакбайның (Шынакбайның) өг-бүлезинге төрүттүнген орлан-шоваа оол Галсанның Баян-Өлгий аймакка школа дооскаш, Германияның Лейпциг хоорайынга дээди эртем чедип ап, немец дылга чогаалдар бижип, парладып эгелээш, ол чурттуң Чогаалчылар эвилелиниң дээди шаңналының лауреады болуп, “алдарлыг чогаалчы” деп атка төлептиг болганының дугайында “Тыва уктуг чогаалчы”, “Барымдаага даянган калбак сөстүг биография” деп аттар-биле бистиң солунувуска бижээн бис. Чогаалчы Чинагийн Галасанның кезек шүлүктерин, “Хара-Хөл” деп чечен чугаазын база парлап үндүрдүвүс. Ол материалдар 2015 чылда үнген солуннарның 7, 8, 9 дугаарларында бар.

Тываның Күрүне шаңналының лауреады, уруглар чогаалчызы, элээн каш шүлүктер номнарының автору, билдиргир журналист Кара-оол (Кара-Күске) Чооду Чинагийн Галсанны эки таныыр кижи. Оларның кажан, канчаар өңнүктер болу бергениниң дугайын Кара-Күске Күнзековичиден айтырарымга, ол мынчаар харыылаан.

-1990 чылдың февраль айда Тывага уруглар солуну “Сылдысчыгашты” чырыкче үндүрүп эгелээн бис. Ынчан ук солуннуң харыысалгалыг секретары турдум. Өөрээн сеткилим-биле “Сылдысчыгашты” тыва дылга номчуптар улустарче чорудуп эгелээн мен. Улан-Баторда (ам ол хоорайны Улаанбаатар дээр) чурттап чоруур тывалар ону аажок сонуургаан. Оон тыва дыл өөренир бөлгүм база ажыдып алганнар. Бөлгүмнүң кежигүннери Ч. Галсан, Я. Шуурав, Б. Зоригт, Т. Пунцаг суглар-биле чагаалажып, харылзажып турдум. Оларның шүлүктерин Тываның ном үндүрер чери, чогаалдар чыындызы “Улуг-Хем” сеткүүлге ол чылдарда парлап эгелээн чүве. Алдарлыг чогаалчы Ч. Галсанны 2004 чылдың августа Кызылга үндезин тываларның чыыжынче чалаан. Ынчан Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы турган Черлиг-оол Куулар кыска үеде кээп чораан аалчыга Енисейниң кыдыында “Азия төвү” тураскаалды көргүскен. Улуг Тывага келиксеп чораан күзели бүткенин Галсан сеткилиниң ханызындан чугаалап, Улуг-Хемни магадаанын дыка аянныг кылдыр мактап чугаалап турганын дыңнаан мен. Чогаалчының маңаа келген үези кыска болганындан таптыг чугаалажыр үе-шак-даа тыппаан бис.

Тыва Республиканың чазаа  ынчан Тываның Чогаалчылар эвилелиниң саналы-биле тыва чонну делегейге чогаалдары-биле алдаржыдып, сүлде-сүзүүн өрү көдүрүп чорууру дээш база  ооң чогаал ажылынга киирген  онзагай улуг үлүг-хуузун бедии-биле үнелээш, Тываның Ордени-биле Ч. Галсанны шаңнап, “Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы” деп хүндүлүг атты аңаа хары угда тывыскан.

-Кара-Күске Күнзекович, 2015 чылдың июль айда “Хүндүлээчел Тыва” деп төлевилелдиң киржикчилери-биле база Москвадан келген эртемденнер-биле Баян-Өлгий аймакка барып чораан болгай силер. Ол үеде Цэнгел сумуга “Хей-Аът -7” деп наадым эртип турда, Ч. Галсан чогаалчыга ужуражып, чугаалашканыңар дугайын чугаалап берип көрүңерем.

-Ийе, бо удаада сөс солчуп мендилежип, чугаалажып четтикен бис. Ч. Галсан чогаалчы 2004 чылда көргенимден улуг-ла өскерилбээн чорду. Тыва шыва тонунуң хөрээнде орден-хавыязын кыстырып алган, шилгедек дурт-сыны хевээр, харын-даа үнү улам дыңзыг, өткүт, чоргаары кончуг кылдыр көстүр болду. Чогаал ажылын уламчылап биживишаанын  чугаалады. Дыңнаан боор силер, чогаалчы шаңналы-биле, ном-дептериниң өртек-үнезинге алган акша-төгерии-биле хөй тевелер саткаш, Моолга тарамык чурттап чораан тыва өг-бүлелерни чыып, төрүттүнген чери Цэнгел сумуже көжеринге дузалаан. Ол черле кайгамчык эки бүдүштүг, дузааргак кижи-дир: чонунга акша-мөнгүн болгаш өске-даа аргалар, херек чүүлдер-биле үргүлчү дузалап чоруур. Чамдыкта өскүс аныяктар өгленирге безин оларга кодан-хойну, азы шүмнээн өгнү садып, кажаа-хорааны туттуруп бээр. (Автордан: эрткен кыш Цэнгел сумунуң мал ажылдыг чонунга дыка берге болган. Мал чеми эвээш болганындан чамдык аалдарның малы чудап, бергедеп эгелээрге, Ч. Галсанның Улаанбаатар хоорайда тургузуп каан фондузунуң акша-төгерии-биле хөй сиген саткаш, элээн каш улуг машиналарга чык долдур чүдүргеш, малчыннарга аппарып берип, дузалаан. Ол ышкаш сумуда ажылы чок херээжен улустуң амыдыралынга дуза кадары-биле хой, өшкү, теве дүгүнден хевистер аргыыр, садып-саарып болгу хептер даараар болгаш өске-даа эдилелдер кылыр цехти ажыдып, аар өртектиг даштыкы дериг-херекселдер-биле дерип берген. Ол ышкаш сүттен янзы-бүрү аъш-чемнер болбаазырадып кылыр бичии бүдүрүлгени сумуга ажыдарының дугайында немец сайгарлыкчылар-биле дугуржулганы кылып тур бис, -деп, Ч. Галсанның биче оглу Г. Галтайхуу биске чоокта чаа, бо чылдың май 26-да Улаанбаатарга чорувуста, чугаалады. Ол адазының тургузуп кааны ачы-буян фондузун удуртуп турар кижи болду).   

Ч. Галсан чогаалчы Цэнгел сумуга наадым үезинде сөс ап, чүве чугаалааш, мынчаар дооскан:  “Мөөң күштүг бис, мында тыва чонну ам-даа өрү тыртар бис... артывыста улуг Тывавыс бар, чоргаар бис...”. Чон үр-ле диңмиттиг адыш часкап турду. Моон алгаш көөрге, Ч. Галсан  ында  тыва чоннуң онзагай бүзүрелдиг, хүндүлүг өгбези деп чүве илдең-дир. Аңаа чер-чурту, Алтай-Хайыракан даг чүүден-даа эргим, чоок. Ол чонунуң өзүлде-хөгжүлдези дээш сагыжы оожургавайн чоруур кижилерниң бирээзи деп билдим. Мээң сеткилимге база өөрүнчүг болуушкун болду: наадым үезинде индирже үнүп, “Танды-Тыва, Цэнгел-Тыва” деп шүлүүмнү чыылганнарга номчуп бердим.

Танды-Тыва, Цэнгел-Тыва

Тайга-сынныг, хову-шөлдүг.

Дазылдашкак хамык чону

Таныш-көрүш, төрел-дөргүл.

Тываларның чаңчыл-чаңы,

Дылы-домаа ылгалышпас.

Ажыл-ижи, чуртталгазы,

Аъжы-чеми аңгылашпас.

Хойнуң кежин кедип чор бис,

Хойтпак-тарак ижип чор бис.

Кожамыктап, ойнап хөглеп, 

Кожа-хелбээ чурттап чор бис.

Танды-Тыва, Цэнгел-Тыва

Даады кады, тактагалдай.

Өрү дээрде бурган бисти

Өршээзин-не, курай-курай!

Ыракта төрел чондан суй-белектиг, шаңнал бижиктиг,  хей-аъдым бедик, чанып келдим.

Чинагийн Галсан Германияның чогаал талазы-биле А. Фон Шамиссо аттыг шаңналының лауреады (1992 чыл), “Федерационный крест за заслуги” (1996 чыл) деп  орден ооң хөрээн каастап чоруур. Уйгу-чыдын чок ажылдаар, кадыг-бергелерге торулбас, кандыг-даа чоннарның төлээлери-биле ужуражып,  чугаалажып чоруур чогаалчы. Ылаңгыя Чингиз Айтматов, Юрий Рытхэу дээш делегейниң өске-даа алдар-аттыг чогаалчылары, шүлүкчүлери-биле ужуражылгалар уттундурбас болуп арткан.  

Чинагийн Галсан

Делегейге  сиңген ава

Ажы-төлүн чалгыннандыргаш,

Ал-бодун дыштандырган ава.

Алтайның черинден катап дирлип дээнзиг,

Ажык шөлге сиңген ава.

Артык ынак төлүн чедир өстүргеш,

Ала чүрээн дыштандырган ава.

Делегейниң хөрээңге боду шимчээри-биле

Терезинниг билде сиңген ава.

Хараачыгай  төлүн чедир өстүргеш,

Изиг тынын дыштандырган ава.

1995 ч.

                                     * * *

Хүнзедир төктү, хондур ак частады,

Хүрең хорумну үер алгаш, баткыже чагды.

Кандыг кончуг берге чаашкын боор!

Кыштадыр көрүп, чазадыр бодадым.

Кара баарым саргыгыже сагындым.

Кандыг кончуг берге сеткил боор!

Чайладыр каңдады, күстү төндүр сооду,

Чазын, чайын улаштыр бораңнаар,

Чазыыл чок берге дээр боор!

Чүс чыл ыглады, чүс дүне суугады

Чырагайның көк айын ийи кылдыр көрүп келдим,

Чүү деп кончуг хомудал боор!

Хүнзедир көрдүм, хондур соктады.

Хүрең арыгның чочагайын тарадыр хадыыр

Кандыг кончуг берге шуурган боор!

Өзүп манадым. Кырып манадым.

Дискек биле шенекти тудуштур кырып манадым.

Кандыг кончуг берге чаяалга боор!

1994 ч.

Меге

Меңээ ынааң меге,

Хүннүң төлү - муң сарыг бүрүлер

Күскү чаңгыс шуурган-биле

Хадыыры дег, меге.

Кара хөөлбекке куу чайлааны - меге,

Хая дамдызын дозуп, доктааган кара суг

Дораан соглу бербээн-даа бол,

Донган ышкаш, болганы меге.

Октаргайга чоок дээри - меге,

Оона мыызы дег кожа өскен ха-дуңма.

Сылдыстыг дээриң ынды, бетинге

Олурган дег, меге.

Эр-ле боттуң шүлүкчүзү меге,

Эдилеп кеткен хевимни арттыргаш,

Эргим авам, ачам ийи

Чок болган дег, меге.

Буян кылган нүгүл турары меге

Будук-сарыг шай хайнып хүнээр

Өөнүң орнун дөгерерти каапкаш,

Өскээр көжери дег, меге.

Алтайым меңээ артканы меге,

Ачам үезиниң кижилер төнгеш,

Арагачылар колдуу, мыякка чыылган сээк дег,

Үүрежип өскени-биле дөмей, меге.

Даарта база хүн үнери меге,

Даараан бөрт эвес, бажы четпес чүвелер

Малчын моолдуң нүгүлүн

Маанай-биле чымчадыры дег, меге.

Булут көдүрүп, чаъс чаары меге,

Кезээде манаар аашкынган амырак

Ошкашкан эрин чылбай турда,

Бодун аазап, кыйбыңнаан дег, меге.

1944 ч.

(Григорий Санчаа очулдурган)