Чонар-даш — бойдустуң хуулгаазын эртинези

Угаан-бодалдың өзүлдезиАныяк-өскенни чараш чүүл¬ге өөредип кижизидери – оларның иштики делегейиниң, мөзү-бүдүжүнүң эки шынар¬ларын боттандырып хевир¬лээри. Ылаңгыя уран чүүлге сонуургалдыг уругларның кижизидилгези ала-чайгаар оожум-топтуг, эвилең-ээлдек болгаш езу-чаңчыл аайы-биле дүгжүп турар боор. Чонар-даштан янзы-бүрү дүр¬зүлер сиилбип кылыры – эрте-бурунгу ус ажыл. Уран-шевер салым-чаяанныг кижилерниң ус ажылы салгалдан салгалче дам¬чып, уран чүүлдүң база бир ховар, кайгамчык кезээ болуп чорууру өөрүнчүг. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарында янзы-бүрү бойдус материалдарындан чараш дүрзүлер оюп хээлээр, сиилбиир, чогаадыр салым-чаяанныг кижилер бистиң республикавысты каастап, онза ажылдары-биле делегей деңнелинге алдаржыдып, Тыва чуртувустуң аалчыларынга суй белек кылдыр сөңнеп турары мактанчыг. Оларга алдарлыг болгаш сураглыг даш чонук¬чула¬ры, чурукчулары, скульпторлар дээш, оон-даа өске уран чүүлдүң кижилери хамааржыр. А олар база бир шагда ук ажылын бичиизинден эгелеп сонуургай бергени магат¬чок. Баштай бөдүүн дүрзүден оон шала нарын дүрзүге чедир кылып эгелээри – чурукчунуң иштики деле¬гейиниң хөгжүп турарының бадыткалы.Өзүп орар салгалды эрте-бу¬рунгу ус ажылга өөредип кижизи¬дип турар төптү сураглап тургаш, республиканың уругларның не¬мелде өөредилге албан черинден тып чеде бердим. Чонар-даш бөлүүнүң өрээлинче кире бээримге, бөлүк элээди оолдар, аразында башкызы база, холдарында чы¬рык-сарыг өңнүг даштардан шаг¬да-ла дүрзүлери үнүп келген амы¬таннарның хевирлерин хоюглаары хоюглап, чараштаары чараштаан олурлар. Чүгүрүп чоруур аът, улу…Амыр-менди солушкаш, баш¬кы¬зынга чеде бердим. Оолдарга техниктиг уран чүүлдүң чажыт¬тарын дамчыдып берип турар башкыны Н.О. Саая дээр болду. Начын Оттук-ооловичиден аңгыда, Алексей Салчакович Кагай-оол болгаш чанында ыяштан оюп хээ¬лээр бөлүктүң башкызы Эрес Ким-оолович Самбуу элээди оолдар-биле ажылдап турар. Бо оолдар улуг бөлүкке хамааржыр болду. Башкыларның чугаалап турары-биле алырга, бөлүкке келген оол¬дар баштай пластилинден хевирлер тудар, чуруттунар, ооң соонда чоор¬ту дойдан, гипстен ишкир хе¬вирлер тудуп кылыр, а ооң соонда даштан бөдүүн бичии суй бе¬лекчигештер – дүлгүүрлерге кожар дүрзүлер, нарын эвес кылыглар сиилбип эгелээр. Даш-биле ажылдаарда, кижи бүрүзү ол тудуп алган материалын билир ужурлуг. База бир кол чүүл – даш¬тан оюп хээлээр чүүлүнүң овур-хевирин долузу-биле билири. Ол кончуг чугула деп билдим, чүге дизе кижи анаа-ла-бир амытанны оюп эгелевес болгай. Ол ону кончуг таптыг өөренип көөр, сай¬гарылганы бодунга кылыр, чүгле оон ам ажылын эгелээр.Кажан кижи музейге азы суй белек садыынга кире бергеш, чонар-даштан дүрзүлерни көргеш, мен, бодум хуумда, уран чурулгага база сонуургалдыг болгаш, до¬раан ооң онзагай байдалын, шынарын эскерип көөр мен. Бо чонар-даш бөлүүнүң оолдарының кылып орар ажылдарын көрүп турарымга база оларның амытан¬нары бир-ле шимчээшкинде бол¬гаш бир-ле болуушкунну көргүзүп турганзыг. Кызылдың № 11 школа¬зының 9-ку классчызы Аяс Ондар¬ның «Чүгүрүк аъдын» топтаа¬рым¬га, ол чүгле бурунгаар кушталды¬рып бар чыдарын көргүскен. Аът – ол езулуг тыва эр кижиниң өң¬нүү. «Тыва эр кижи аът мунуп өзер» дээр болгай. Ол-даа шын. А Ай¬дың Намзырай чөөн чүк ка¬лен¬дары-биле бо чылдың дем¬дээ «Улуну» сиилбип олур. Ук амытан¬ның сүрлүг хевири, чиге көрген караа база ооң дүрзүзүн каастаан хээлери ооң ээзиниң кайы хире хандыкшылдыг кылып орарын бадыткап турар болду.Чараш чүүлдер оюп сиилбиир чонар-дашты кайыын ап турарын сонуургап айтырарымга, Начын Оттук-оолович: «Чылдың-на Уруг¬лар камгалалының хүнүнде хоо¬райга болур уран чүүлдүң кы¬лыглар делгелгезинге кылган чүүл¬деривистен саттынган акша-хөрең¬ги-биле чугула херек херек¬сел¬дер¬ни сатпышаан, Бай-Тайга кожуун¬нуң Сарыг-Хая деп черже чонар-даштап чоруп каар бис. Ынчангаш кыштадыр өөреникчиле¬ривистиң чонар-дажын чыып белет¬кеп алыр бис. Чонар-даш база хуу¬саалыг боор болгаш, ону шын шыг¬жап алыры чугула, чүге дизе чыл чеде бээрге, даш кургап эге¬лээрге, оюп сиилбиири болдун¬мас, тоглаа¬чал болур. Чаа даштар шык¬тыг бо¬лур, ол кончуг үези ол-дур. Оол¬дар¬ны бис чүгле чараш чүүл¬дер кылырынга эвес, а эр кижи кандыг болур ужурлугул, эр кижи¬ниң мөзү-бүдүжү кандыг болурул база кезээде бурунгаар көрүштүг чо¬руурун кижизидер сорулгалыг бис. Амгы үеде рес¬публикада Адалар чыыжы болуп эгелээнинге өөрүвес аргажок бис. Эр кижиниң сүлде-сүзүү кезээде бедик чоруур болза, бүгү чүүл эки болур деп бодаар мен» —деп тайылбырлады.Чонар-даштан кылган чүүлдүң «аажы-чаңы» ооң ээзиниң аажы-чаңы-биле дөмей боор деп бо¬даар-дыр мен. База ол ышкаш кижиниң сагыш-сеткилинде чүү дойлуп турарыл, ол бодунуң ажы¬лынга илередир. Валерия КОНГАР.

---