ЧАА ЫРЫЛАР ЧАРАШ-ЛА-ДЫР!

Тожу кожууннуң төвү Тоора-Хемде Мөге Самый аттыг чаа стадион. Ооң улуг, делгеми-даа аажок, ногаан шык хевис-биле каастанган чаражы-даа аажок. Ортузунда улуг чадыр онзаланып көстүп тур. «Азастың лилиязы—2013» («Лилии Азаса-2013») республиканың композиторларының чаа ырыларының конкурузун сонуургаан көрүкчүлер уурук-сууруктап чыглып тур. Бирде чаай каап, бирде хүнней каап турар шымбай сериин хүн. Стадионга концерт көөрүнге дыка таарымчалыг. Мөөрей эгелээр бетинде республиканың Улусчу чогаадылга төвүнүң килдис эргелекчизи, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Зоя Доржуевна Монгуш-биле сактып чугаалажып ордувус. «Бо мөөрейни бир-ле дугаарында 1989 чылда ат-сураглыг композиторувус Батый Кенеш Тываның Композиторлар эвилелиниң даргазы тургаш, чогаадып тургускан. Дыка-ла чараш, солун мөөрей чүве. А мен бодум 1993 чылдан бээр 8 фестивальды эрттириштим. Ам база катап ону эгидип турары чөп, чонга улуг өөрүшкү деп бодап тур мен» — деп, культураның хоочуну чугаалады.Хөгжүмнүң байырымныг үнү чаңгыланып үндү. Сценаже национал хептерин кеткен, хертеш сынныг бичии даңгыналар – кожуунга эртип турган «Мини-мисс» конкурстарының тиилекчилери чоргаар базып үнүп келдилер. Көрүкчүлер шимээн-дааштыг адыш часкап уткуп тур.Оларга улаштыр аныяк оолдар, кыстар Тожу черниң чоргааралы – ивилер болуп хуулуп алгаш, танцы-самы-биле чыылганнарга аян тутту. Танцыны аныяк хореограф Айдыс-Херел Ооржак тургускан. Бо аныяк танцычының адын уран чүүл ажылдакчылары эки билир апарган. Эрткен чылын Эрзин кожуунга «Тере-Хөлдүң чалгыглары» мөөрейинге «Иви» деп танцызы-биле ойнааш, шаңналдыг черже кирген болду.Тоора-Хемде уругларның уран чүүл школазының башкылары ук черниң үндезин чурттакчыларының чугаа-домаан, езу-чаңчылдарын тода көргүскен сценажыткан көргүзүүн дыка-ла сонуургадывыс. Башкылар үделге чок ырлашты-даа. Тожунуң ат-сураглыг композитору (ам аравыста чок) Валерий Сатович Самбукайның хөй чылдарда удуртуп келгени «Тоорахемочка» ансамблин, Азас ортумак школазының 7-ги клазының өөреникчизи, Москваның Кремль елказынга чорааш, уран талантызы-биле хамыкты кайгаткан Рахиль Чоргаадайның ырлаарын таалап дыңнадывыс.Тожу кожуун чагыргазының даргазының оралакчызы Н.И.Кудрявцев, республиканың Улусчу чогаадылга төвүнүң директору, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Н.С-М.Күдеректиң байыр чедириишкиннериниң соонда мөөрей-даа эгеледи.Конкурска композитор бүрүзү негелде езугаар ийи ырыны киириштирер, оларының бирээзи ыяап-ла Тожу дугайында болур ужурлуг. Улаштыр жюри кежигүннерин таныштырды: композитор Мерген-оол Нурсат (жюриниң даргазы), Улусчу чогаадылга төвүнүң директору, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Нелли Күдерек, композитор болгаш хөгжүм башкызы Наталья Лопсан, журналист, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Светлана Балчыр, Тожу кожуун чагыргазының төлээзи Светлана Тамдын-оол, Тоора-Хемде уругларның уран чүүл школазының директору Чойгана Шой-Сүрүң оларны көрүкчүлер болгаш мөөрейниң киржикчилери адыш часкаашкыннары-биле байыр чедирип уткуду.Тоора-Хемде эге класс башкызы, тус черниң сураглыг шүлүкчүзү Светлана Байыр-оолдуң сөзүнге Бай-Тайгадан Тываның Композиторларының чогаадыкчы эвилелиниң чаа кежигүнү Арбаймаа Хертектиң аялга бижээни «Ынак Тожум» деп ыры-биле мөөрей ажыттынды. Yстүнде адааным тожу композитор Валерий Самбукайның оглу, ачазының ажыл-херээн уламчылап чоруур Руслан Самбукай ачазының бижээни ийи ырызын (орус дылда) –«Озеро таежное», «Моя Тува» ыраажылары-биле тааланчыг күүсеттилер. Кайы хире чараш ырлар дээрзин чугаалап дамчыдып шыдавас-тыр мен: сөстери-даа, аялгазы-даа чараш, бедик утка-шынарлыг, чүрекке дээр ырларны аравыстан ырап чорупкан композитор бижип каап-тыр. Ооң ырларын шагда-ла дыңнап, магадап чордум, ынчалза-даа бо удаада ырлар бир тускай, шала кударгай-даа бол, сагыш-сеткилге аажок дээштиг болуп дыңналды. Кайгамчык салым-чаяанныг композиторнуң адын мөңгежидер дугайында бодал кижиниң бажынга ала-чайгаар кирип келир-дир. Тожу черниң сураглыг кижилери Булатов Кол, Василий Тамдын-оол оларның ырлары база чаңгыланды.Кызылдың уран чүүл училищезиниң болгаш Кемеровонуң уран чүүл академиязының доозукчузу Томас Монгуш ыры чогаадып турар апарганынга канчап өөрүвес боор. Хоочун журналист, чогаалчы Кара-Күске Чоодунуң сөзүнге «Тожу кыстар» деп чаа ырызын композитор акылары-биле чараш-ла күүсеттилер. База-ла композитор акызы Владимир Серен-Седойга тураскааткан баштак ырызының чаптанчыын. Ынак композиторувус Кертик-оол Данзынның ырыларын магадавас кижи кайда боор, бо удаада Алексей Бегзин-оолдуң «Кайгамчыктыг Тожум» деп шүлүүн ыры кылдыр ол хуулдуруп каап-тыр. Хоочун культура ажылдакчызы, чаңгыс чер-чурттуум Баку Олеговнаның (аравыста чок) оглу Алдын-Байыр Хертекке «Тайгам» деп ырызы дээш мөгейип, өөрүп чоруур мен. Ачазы база Кара-Хөлдүң кайгамчык чараш, хоюг үннүг ыраажызы чораан болгай. Культураның хоочуну, композитор Людмила Байыр-оол ыры бижип каарга-ла, ону чон дораан ырлажы бээр чүве-ле болгай. Шаанда композитор Григорий Базырны өөнүң ишти Фаина Салчаковна мынча деп кыжырыыр чүве ийин: «Бо кандыг аайлыг кижи сен аан сен, эзирик кадайлар ырлажыр ырылар бижиир» — дээрге: «Мени дора көрүп ор мен деп бодап ор сен бе? Чоок, ол дээрге кандыг-даа макталдан артык мактал-дыр. Чон ырлажып турар ыры — езулуг ыры ол-дур!» — деп, оозу амырап харыылаар чораан. Людмила Васильевна бо удаада база езулуг ырыны бижип каап-тыр, оо!

Омак Тараачының блюз аянынга бижээн ырлары аныяктарга дыка-ла тааржыр, чараш-тыр. «Хоочун – коктуг». Композиторлар Борис Чамбыт, Нурсат Мерген-оол олар хөлүн кайын чазар ийик, чогаадыкчы күжү улам быжып турар-дыр. Ынчангаш эштери оларын: «Өзүп келгеш кайгамчык композитор боор хевирлиг улус бо» — дижип баштактангылаарлар. Ыры сөстеринден Амыр Хоюгбанның бойдус камгалалынга, Тожунуң бай байлаан, чараш бойдус-чурумалын хумагалаарынга тураскааткан шүлүүн жюри хүннүң чугула айтырыын көдүрүп турары дээш онзалап демдеглээн.

Ырыларыңар чараш-ла-дыр! Ынчалза-даа Владимир Серен-Молодойга чедер кижи чок-тур. Владимир Бүрбүевичиниң сценаже үнер ээлчээ келгенин чарлаптарга, оранчок шөлге таакпылап турган улуг композиторлар маңнажып кээп дыңнаар чорду. Олар коллегазын билир болбайн канчаар, мөөрейге ол хоомай ыры черле эккелбес деп аан. Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң «Чалгыглар» деп шүлүү бо талантылыг композиторнуң ачызында аныяктарның эң ынак ырызы апаар дээрзинге чигзинген ажыы чок. Хоочун журналист, чогаалчы Светлана Козлованың «Азасские березы» деп шүлүүн В.Серен база-ла тааланчыг, чараш ырже хуулдуруп каан. Ол ырларны Кызыл кожууннуң Солаан Базыр-оол аттыг Культура бажыңының ажылдакчылары Долаана Намчыл-оол биле Алдынай Хиигет профессионал деңнелге күүсеттилер. Кайы композитор тиилээри билдине берди.Мөөрейге чаа аттар база дыңналып келди. Ылаңгыя Мөңгүн-Тайгадан Алдынбек Дирти (лауреат 3), Каа-Хемден Омак Кастаганның, Бии-Хемден Мурат Ондарның, Чадаанадан Марияна Монгуш, Тожудан Анатолий Булатов оларның ырларын аныяктар аажок эки уткуп, хүлээп, шимээн-дааш, алгы-кышкы-биле байыр чедирип, адыш часкап турду.Түңнел сөсМындыг чүүлдү айытпас аргам чок. Чамдык аныяк композиторларның, ады бо-ла дыңналып турар апарганнарының безин ырыларының аяны тывазыг эвес, орус азы өске улустарныынга дөмейлежип турары хомуданчыг. Чиңгине тыва аянын салбайн, аныяктарга тааржыр кылдыр Владимир Бүрбүевич канчап бижип турар-дыр, ындыг болур херек. Аныяктарга таарыштыр дээш-ле, тыва аянын чидирип аарга кайын боор. Оон аңгыда ырызын мөөрейде киириштирип турар композитор жюри кежигүнү болбас ужурлуг, ону дараазында мөөрейде черле кичээнгейге алыры чугула. Лилия деп чараш чечектиң тыва ады бар ышкажыгай — алаң-тос. Ол чараш атты ыры сөзүглелдеринде ажыглаан чаңгыс-даа шүлүк эскертинмеди. Ону элдепсинип кайгадым. Хайыраан тыва чараш сөзүвүстү чүге ажыглавас бис?«Азастың лилиязы—2013» мөөрей катап эглип келди. Өөрүнчүг-дүр. Каш чылдар бурунгаар Борис Салчакович Чамбыт «Хемчиивисти алгап ырлаал» деп ыры мөөрейин Бай-Тайга кожуунга ийи чыл болгаш-ла эрттирип турган чүве ийин. Бай-тайгажылар ол мөөрейин база эгилдирер болза, көрем. Тожу дугайында ырлар дыка хөй апарды. Бай-Тайга дугайында, Хемчиивис дугайында чаа ырлар негеттинип турар-ла-дыр.Тожу кожуун бо мөөрейни үш чыл болгаш эрттирер кылып аар деп турарын дыңнааш, арай деп катап эгидип алгаш, үш чыл узамдыктырарга хей боор, оода ийи чыл болгаш эрттирип турарын жюри кежигүннери сүмеледи.Чаа ырылар дээш композиторларывыска өөрүп четтирдивис.Светлана ДАЧЫН-ХӨӨ.Дарья Монгуштуң тырттырган чуруктары. "Шын" солундан

---