Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурда Н. Өлзей-оол аттыг культура бажыңының төөгүзү

Кожууннуң чурттакчы чонунуң культура негелделерин хандырып, оларга бараалгаары-биле баштайгы чылдарда бир клуб, бир көжер «кызыл өг» ажылдап турган. Баштайгы клуб 1942-1943 чылдар үезинде ажылдап, а агиткультбригаданың сайзыралы 60 чылдар үезинде эгелээн.

Республиканың сайзыралынга бай-тайгажыларның  киирген  үлүг-хуузун  ап көөрге, дыка  дүжүткүр.  Ыдыктыг Бай-Тайга тыва уран чүүлге, культурага салым-чаянныг тоолчуларны, хөгжүмчүлерни сөңнээн. С. Биченниң, Х. Идамчаптың, К. Балганның  болгаш өске-даа чеченнерниң чогаадыкчы өнчүзү амгы тыва культураның төөгүзүнде сиилбиттинген. Сураглыг  композиторлар А. Б. Чыргал-оол, Д. Хуреш-оол, тыва сценаның ат-сураглыг артистери Н. Өлзей-оол, Х. Конгар, Ч. Мортай-оол, С. Куулар, Х. Ширин-оол, Д. Намчыл, С. Люндуп, А. Салчак олар.

Тыва цирктиң төөгүзүнде Д. Очурнуң, К. Хензиг-оолдуң аттары база көскү черни ээлеп турар. Бежен чылдарда районнуң культура  амыдыралы база-ла хайныышкынныг чоруп турган. 1953 чылда болган областың бот-тывынгыр уран чүүл  көрүлдезинге бай-тайгажылар  чедиишкинниг  киришкеннер. Танцы-сам  талазынга районнуң «Сталин»  аттыг  колхозунуң  танцы  коллективи  шаңналдыг  бирги черни алган. Колхозчу  аныяк  кыстар «Чечектер  танцызы»  деп көргүзүгнү чедиишкинниг бараалгаткан турган. Ол-ла көрүлдеге районнуң хор коллективи «Колхозная песня о Москве»  деп ырны тыва дылга,  «Аныяктар марыжын», а хылдыг хөгжүм оркестри орус улустуң «Коробочка», «Светит месяц»  болгаш тыва улустуң «Дээң-дээң» деп ырыларын  чедиишкинниг күүседип чорааннар.

1965 чылда Тыва АССР-ге Кызылдың  уран чүүл, культура  шугумунга  ажылдаар кадрлар училищезиниң  бирги доозукчулары доозуп үнгеннер. Ооң түңнелинде уран чүүлге салым-чаянныг  уругларны  өөредир  тускай хөгжүм школалары  ажыттынган.

Тээли суурнуң  ийи каът клувунуң 1967 чылдың октябрьда септелге соонда байырлыг байдалга ажыдыышкыны болган. Бирги директору Донгак Шактар турган. Ол-ла чылын Бай-Тайга  кожууннуң Тээли суурга бөгүнгү культура бажыңының  оран-савазынга хөгжүм школазы ажыттынган. Ук школаның  директорунга Кара-Кат Очур-оолович Ооржак 1967 чылдан 1970 чылга  чедир ажылдаан. Школага ийи салбыр ажыттынып, баян башкызынга Кирилл Дупчунович Ооржак, фортепиано башкылары Анчымаа Созаровна Хертек биле Галина  Монгушовна Чыдым ажылдап  эгелээннер.

Көдээ культура бажыңынга 1967 чылда Чүльдүм-Сүрүн Базыр-оол Хомушкуевичиниң өг-бүлези ажылдап чедип келген. Методист кылдыр Дандар-оол Алексей Евгеньевич база келген. 70 чылдар төнчүзүнде Иргит Сергей, Оссур Ким-оол, Очур-оол Мария Ломбуевна, Базыр Григорий Яковлевич, Кызыл Колхозбай Кууларович  ажылдап чорааннар. 1972-1975 чылдарда Сат Марий-оол Эртинеевич шеригден келгеш, клубка баштайгы күш-ажылчы базымын эгелээн. 1980  Сат Мар-оол Эртинеевич (Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы аттың эдилекчизи) директорлап турган. Кассир-контролерунга Караш Раиса Иргитовна, 80 чылдар тончузунде Мая Ломбуевна ажылдаан.

Ийи каът клубка «Аялга» аттыг агиткультбригада (АКБ), автоклуб, «Совет Тываның 25 чыл ою» аттыг улусчу театр, кино салбыры кидин-түлүк ажылдап турган. Баштайгы клубтуң эргелекчизи болгаш кожууннуң культура килдизиниң баштайгы  даргазы Көп-Сөөк чурттуг Оптуг-оол Иргит Дупталович турган. Ол хөглүг, баштак, солун чедингир аян-биле хөөреп чугааланыр кижи чораан.

Сураглыг Бай-Тайганың оглу Николай Өлзей-оолдуң адын культура өргээзинге 2007 чылдың октябрь 17-де тывыскан.   

Соолгу  барык-ла 30 чылдар иштинде тыва республикада ат-сураглыг баянист, ыраажы Алексей Евгеньевич Дандар-оол директорлап база Дазырынмаевич Монгуш чолаачы, артист бооп ажылдап чораан. Культура одааның баштайгы режиссеру Эрги-Барлыктан чаладып келген Валерий Семис-оолович Мюрзю турган. Чурукчу кылдыр Тээли совхозтуң Бай-Тал салбырынга мал-маган кажаалары тудуп, септеп ажылдап турган, ызыгуурундан ус-шевер Дандар-оол Хертекович Куужаанны сүрүп, чалап эккелгеш, ажылдаткан турган. Ол чурукчулавышаан, кожууннуң культура амыдыралынга, концерттерге, фестивальдарга, шиилерге, янзы-бүрү көрүлделерге доктаамал киржип чораан. Чуруурундан аңгыда  хөгжүмчү, аңгы-аңгы рольдарның кол маадыры бооп ажылдап чораан. Улаштыр чурукчу, алдарлыг мөге Киров Тулушович Хунан ажылдаан. Улусчу театрның баштайгы тургускан шиизи - С.К. Токаның «Боттанган күзел» деп классиктиг чогаалы. Ынчан республика чергелиг көрүлдеге улусчу театр бирги черни чаалап алган.

1980 чылдан 2002 чылга чедир Дилак Баку Олеговна директорлап ажылдаан. Ол үелерде Казырыкпай Байлан-оол болгаш Алла алышкылар ажылдап чорааннар. Аштакчызынга Апын-оол Ирина Шининовна ажылдап эгелээш, улаштыр костюмер бооп, пенсия үнгүжеге чедир ажылдаан.

Ат-алдарлыг, хөй шаңнал-макталдарның эдилекчилери директорларга Дөртен-оол Хүлер-оол, Сат Маар-оол Эртинеевич, Оссур Ким-оол Салчакович, Чамбыт Борис Салчакович, Дилак  Баку Олеговна, Доскаар Долаана Тогбутовна, Күдерек Нелля Суге-Маадыровна, Аракчаа Роберт Адар-оолович олар хамааржыр. Аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан аныяк директорларывыс база хөй, оларның арызында Хунан Лариса Кировна, Хертек Алдын-Байыр, Хертек Артилл Николаевич, Тарын-Базыр Варвара Карын-ооловна, Аптыы Азияна Андреевна, Чульдум Елена Александровна болгаш өскелер-даа.

Амгы үеде Тээлиниң Н. Өлзей-оол аттыг культура бажыңының директору Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, хөй шаңнал-макталдың эдилекчизи Кудерек Нелля Суге-Маадыровна, уран чүүл удуртукчузу Ногай Алдынай Байлан-ооловна, методистер Аптыы Азияна Андреевна биле Адыг-оол Азияна Бадан-ооловна олар кызымакай ажылдап турарлар. Культура одаанда ниитизи-биле 22 бөлгүм ажылдап турар. Оларның туңнел ажылы - республика чергелиг «Хамнаарак» ыры мөөрейлеринге, республика чергелиг «Тыва - бистиң өргээвис» фестивальдарга ук бөлгүмнерниң киржикчилериниң удаа-дараа чедиишкиннери. Танцы-сам «Угулза» бөлүү регион, республика чергелиг мөөрейлерниң тиилекчилери, бөлүктүң удуртукчу башкызы - Бай-Тайга кожууннуң алдарлыг артизи Елена Александровна Чульдум.

Николай Өлзей-оол аттыг культура бажыңы кожуун болгаш республика чергелиг янзы-бүрү мөөрейлерге, көрүлделерге идепкейлиг киржип чоруур.    

---