Бызаанчы - тыва улустуң бурун шагдан ойнап келген хөгүм херексели

Бызаанчы - тыва улустуң бурун шагдан ойнап келген хөгүм херексели. Бызаанчыны барык-ла игил-биле дең назылыг деп болур. "Бызаа үнү" деп сөстен ооң ады укталып тывылган. Бызаанчы 2 азы 4 хылдыг болур. Шаанда аът кудуруунуң хылы-биле хылдап турган болза, амгы үеде ону жилка хылдар солаан. Бызаанчы өзек үннүг, бир талазында үн чаңгыландырар хумуңчук хевирлиг моңзугур баштыг, а өске талазында аът баштыг хыл быжыглаар кулактарлыг, аът хылындан сывырган ийи-ийи - дөрт хылды ол кулактарда база өске ужунда быжыглаан. Ол ниитизи-биле он кезектен бүткен, ийи-ийи кожа хылдыг, чажактыг. Бызаанчының хевир, хемчээли, хээ-каасталгазы ону кылып турган уран-шевер кижиниң мергежилинден хамааржыр болганда, кандыг-даа янзы болур. Ындыг-даа бол, ооң ниити тургузуу, хевир-дүрзүзү, эткири бир аай бооп турар. Бызаанчының кол өзээн колдуунда дыттан, чамдыкта хадыдан, хадыңдан, пөштен чазаар. Бызаанчы чазаар ыяшты, игил чазаарда ышкаш, шилип, арыглап, ыштап, кадырып алгаш, чазаар. Ооң арнын өшкү, бызаа, сыын кежинден ыштап, херип тургаштың, шап кылыр. Шаандагы бызаанчының хылдарын аът кудуруунуң суук хылы-биле, а амгы үеде ону кылымал чиңге хыл-биле солуп турар. Бызаанчының хылын дыңзыдар кулак салаажыктарның дузазы-биле дьңзыдып азы кошкадып, ооң хөөнүн киирип ап турар. Бызаанчының ча хевирлиг тырткыыжын ээп каан талдан кылыр, а хылдарын ийи таладан так быжыглаан болур. Шаанда бызаанчыны дыка кааставайн турган дижир. Сөөлгү үеде ону колдуунда өлчей удазыны деп тыва хээ-биле каастаар апарган. Бызаанчы тыва хөгжүмнүң нептереңгей херекселдериниң бирээзи. Тываның ус-шевер улустарының 1986 чылда делгээн 38 хөгжүм херекселдериниң эң-не хөйү (18) янзы-бүрү кылдыр кылган бызаанчылар болган. Галина Очурнуң "каргыраалап олуруптар" деп шүлүүнде авторнуң ачазы бызаанчыга ойнай бээрге, мыжыражып эдип олурган кушкаштар безин аялгага таалап, шимээн чок баар кылдыр чуруп көргүскен: Хүннү мурнай оттуп келир куштар безин Хүлүрээжин соксадыпкаш, дыңнагылаар Хүрең-кызыл чаактарлыг мээң авам Хүлүмзүрүп, чүңүн ээрип, таалап орар. Дөзү: Чечена Саая, Чодураа Тумат. Тыва хөгжүм шүлүк чогаалында. Сеткүүл "Башкы", №2, 2002. Байыр-оол М.С. "Тывалар", Кызыл-2005

---