Тываларның хөңнү болган хөөмей уран чүүлүн бараалгадып, аас чогаалының курлавырын эдилеп чоруур кижилер ыяап-ла хөй талалыг салым-чаяанныг болуру кайгамчык. Андрей Ыдамович (Ыдамчыкович) Чүлдүм-оол шак ындыг тоолчу, ыраажы, хөгжүмчү, хөөмейжи, чүве эндевес, чечен-мерген, хөглүг-баштак кижи чораан.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң Эртем архивиниң шыгжамырлар фондузунда аңгы-аңгы чылдарда хөй эртемденнерниң Андрей Чүлдүм-оолдан чыып бижиткен тываларның аас чогаалының янзы-бүрү жанр хевирлери: тоолдар, төөгүлүг чугаалар, ыры-кожамыктар, игил, дошпулуурга ойнаан аялгалар, тывызыктар, йөрээлдер, хам алгыжы, үлегер домактар элбээ-биле шыгжаттынган.

 

ТООЛ ДЫҢНАП ӨСКЕН ТНИИЯЛИ-ниң аас чогаал секторунда эртем ажылдакчызы бооп ажылдап чорааш, 1977 чылда Д.К.-Ч. Ондарның чыгган материалдарындан үзүндүнү номчуп көрээлиңер: «Чүлдүм-оол Андрей Ыдамович 1927 чылдың февраль айның 1-ниң хүнүнде Улуг-Хем районнуң Арыг-Бажынга төрүттүнген. Адазы Ондар Ыдам (1882-1932) моол бижикти билир, тоолдаар чораан. Чурттап өскен чери – Улуг-Хемниң Алдыы-Шынаа. Ол чер мал-чер ажыл-агыйлыг. Ондар Ыдам ашак номдан кончуг тоолдап чораанын Андрей оглу бичиизинден тура көрүп өскен. Адазы номну чүгле көргеш, тывалап тоолдап олурар, илдик-даа чок очулдурар турган. Андрей «Эрге-Сайбың», «Арбамыкай», «Эргек-Мерген» болгаш чамдык «Кезер» бөлүктерин адазындан дыңнап алган. Оон ыңай ол черге Арганчык деп дүжүмет чораан. Ол кижи база кончуг тоолдап чораан дээр. Ламалар база ол үеде тоолдап турганын сактып чугаалаар. Андрей Чүлдүм-оол оларның даңны атсы тоолдаар тоолун улуг сонуургал-биле дыңнап, доктаадып ап чораан. Ол дээрге шыырак тоол ыдар лама Шыырап-Хелиң болгаш тоолдаар Суваң [Бурган-Ловуң шолалыг Долаан Кандан ламаның оолдары], оларның тоолдарын дыңнап, өөренип ап чораан. Ынчангаш дыңнап алган тоолун кандыг-бир чүвени кылып тургаш, иштинде боданып, сактып тоолдаар, ооң соонда ол тоолун ыяк доктаадып алгаш, өөрүнге тоолдап бээр чораан <…> (ТИГПИ-ниң эртем архиви, аас чогаал фондузу, Т.233, Х.942, ар. 27-29)» ТИГПИ-ниң эртем архивинге ажылдап тургаш (2011 ч.), ында кадагалаттынган фондулардан А.Ы.Чүлдүм-оолдан чыгган материалдарны эмгелеп, эртем айтыкчызын тургузуп тургаш, Андрей Чүлдүм-оол-биле чаңгыс суурга кады үжен ажыг чылдар дургузунда чурттап, чоок эдержип чорааны Эрес-оол Базыр-Сатович Эрес-оол-биле (1942-2014 чч.) 2012 чылда Кызыл хоорайга ужуражып чугаалашканывыс соонда, ооң дугайында элээн солун чүүлдер немешкен. Каш-ла үзүндүден киирип көрейн: «…Сөөлүнде билип кээримге, катымның азыраан иези ондарлар уктуг болган. Ынчап кээрге Ыдамовичиниң боду Үстүү—Ишкин ондарларның салгалы болур кижи болду. Ооң өгбелери 1700 чылдар үезинде бо девискээрге көжүп келген улус чораан бо. Ынчап чугаалаар кижи. Мээң катым, улуг Ховалыг-биле алышкылар ажы-төлү улус болган. Ол өгге (катым сугга) Ыдамович-биле тараа хоорган бис. Ынчан бир дугаар Чүлдүм-оолду көргеним ол. Шуут кайгап калган мен, чүве туткаш-ла, бир чүве алгаш-ла, кээп, бир-ле тывызыксыг чечен-мерген сөс-биле илередип чугаалаар, мындыг кайгамчык уран-чечен кижи болган. Бичии уруглар суг көргенде (черле кандыг кижиге таварышкан-дыр), ыглап орган уругну безин бодунче хаара тудуптар. Анаа ынчаар көөрге, бичии уруглар корга берги дег, арны бажы куруг дүк (салдыг) кижи-дир ийин. Ол хирезинде чугаазының аяны кандыг-даа кижини ээгилдир тыртыптар сорунзалыг кижи чораан. Та кайыын тыптып кээр домак чүве, та кайыын төктүп турар сөстер ийик…

 

ХОЛ КУРУГ ОЛУРБАС Барган өглеринге черле куруг кирбес. Тоң дора дизе, чай шаг болган болза, карманынга кат-даа болза, суп алган чоруур. Бир өгден бир өгже баарда, соктап алган тараазын, далганын-даа болза, хире шаа-биле тудуп алган чоруур. Черле өгже хол куруг кирбес, ындыг чаңныг кижи бо. Кончуг чонзурак, экииргек. Ажыл кылып турда, шуут ужур чок, черле чажам-даа дивес. Анаа орбас, айбы бажын ашкан. Көөрге, албан дааранып олурар. Кыжын идик, хол-хавы даараар, хол куруг орбас. Бир катап хурал болган соонда, орукка кады кылаштап орган бис. Ынчан үш ай үези боор, ала хар эрип чыткан. Дожаңныг орукка Ыдамович тептиккеш, дүжүп чыда, кончуун көрден, бо кижи болза канчаайн-чоойн дээр ыйнаан, а бо дээрге, дүшкү-дүшкүже шүлүктеп бадып чыдар кижи болгай: Тептиккештиң ужуп чыдар Дембирел бе, Чамыяң бе? Даяндырбайн тургузуп аар Дарыймаа бе, Ногаан-оол бе? – деп аан. Ооң соонда тургуза тыртып алгаш: - Бо канчап бардың? – дидим. Ол ам: «Ча, харын, бо даргаларның хурал эрттирип олурарының чөгенчиг деп чүвезин. Шаанда даргалап чораан даргаларымның эрезин, хурал эрттирерде, үе-шак эрттирбезин деңнеп чорааш, оларның аттарын адап дүжүрүптүм. Дембирел дээрге Арыг-Бажынга суму даргалап чораан; Чамыяң кожууннуң бир-ле килдис эргелекчизи чүве; Ногаан-оол – ийи-Талдың суму секретары дарга-дыр; Дарыймаа – ол шагда херээженнер дассыының даргазы чораан чүве» - дидир. Ол улусту безин сактып, адап, шүлүктеп бадып чыткан кижи болган. Сөөлүнде, чок апаарының мурнунда, бир ай бурунгаар өгге киргеш барды. Өгге киргеш, мынча дээн: - Ам бо күзүн черле кырганнар азыраар черге барып, таптыг чыдып алгаш, элээн хөй чүведен бижип каайн, күдээ – деп. – Тыва хөгжүмде чүве адаарда, «ноталар», «мажор», «минор», дээштиң, ол-ла хамык сөстерни тыва дылда илередип турар сөс-домак, ындыг сөстерни тыва дылда солуптар сөстер кара эңмежок чүве-дир. «Кагыг», «согуг», «дозуг» - дээш, үлегерлей алган сөстер турбас чүве бе, 30-40 хире хуузун тывалап болур. Ону эгелээрде, композитор Бегзи Каадыр-оол-биле чугаалажып алган кижи мен. Бо кижи мени мурнай аарый берди. Шагаан-Арыгда Илья Мохов-биле чугаалажып алырымга, бо кижиң база чайым чок дидир. Ам черле Хайыраканга (кырганнар бажыңынга) чеде бээримге, эртем-шинчилел институдунуң уруглары меңээ дузалажыптар ирги бе? Бичии уругларга тааржыр бежен хире шүлүк аянныг ырылар чыып бижип алдым, аялгазын база бодум үндүрүп бээр мен. Дириг чорааш, бичии өпеяларга шак мындыг ном кылып кагзымза, аксым-кежии, чоруум чогааны ол боор ыйнаан» - деп орган чүве. Сөөлгү чугаалашканывыс ол болган.

 

ЧЕЧЕН МЕРГЕН ӨГБЕВИС Солун кижи-биле чурттап чорааш, хамык төөгүлерни чүге бижип албаан кижи боор мен деп хараадаар-дыр мен. Эң-не солун чүве – акыйның ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү деп шынзылга бижиин Москвадан эккелгенин аңаа сураглыг эртемден М.Б-Х. Кенин-Лопсан боду чугаалаан. Оозун ап алган боор. Андрей Чүлдүм-оолдуң соонда ынаар кымны-даа хүлээп албаан. Арыг-Бажынга чурттап чораан Долаан Суваң документилерин озалдадып чорудупкан, оозу четпээн дээр чораан. Ынчангаш тыва улустуң эгээртинмес байлаа, чоннуң аас чогаалының бар-ла хевирлерин билир чораан, ону бодунуң чүлдү-чүрээнден, мээ-медерелинден харам чокка долгандыр улуска үлеп чораан чечен-мерген өгбевис дугайында чаңгыс кижиниң сактыышкыннарындан үзүндүлерни номчуп таныштывыс. Арыг-бажы суурга чурттап чораан А.Ы.Чүлдүм-оолдуң үежилерин ам-даа сураглап, ам-даа улус-биле чугаа кылыры артык эвес. Улустуң аас-чогаал өнчү-курлавырын кадагалап-хумагалаарынга хамаарыштыр ажылдарны шупту демнежип кылыры – хүн бүрүнүң чидиг айтырыы болгай.