"Урянхай. Тыва дептер"

"Урянхай. Тыва дептер"

«Урянхай. Тыва дептер» деп антология-биле Тыва Республиканың Национал архивиниң таныштырылгазы.

Народы не падают с неба
и не скрываются в землю...
(Историк Н. Карамзин).

Чаачайлыг Час-Адырым,
Чажымайдан чуртум чүве.
Чараш Чүшкүт, Бурган-Тайга,
Чайлаам чүве, кыштаам чүве – тыва кожамык.

Күл-Тегинге тураскааткан биче бижик (уран-чечен очулга)

Деңгерлер дег өндүр, дээрлерден чаяттынган
Дендии мерген түрк Билги-каган бодум
Шак бо өйде дүжүлгеге саадаптым.
Соомдан салгаар дуңмаларым, оолдарым,
Буян-чолдуг, бириккеним аймак-чонум,
Мурнуу чүктүң шадапыт беглери,
Соңгу чүктүң таркан дужаалдыг беглери,
Чар-сөзүм эчиске киир дыңнаңар.

Саттыныкчы чуттуг бакка былгашпаан,
Сагыжы ак, сүлдези бедик амгы түрк хаан
Эзим-даштыг Өтүкенге саадап орда,
Эл-чуртка муңгак турбас, элег болбас.
Аг-шериим баштап алгаш, бурунгаар
Шантуң чедир чаалаштым,
Чалгып мөөрээн далай арай четпейн бардым.
Оң талада тос-эрсенге дээр чаалаштым.

Тайылбыр сөстер:
Билге-каган («Мерген-хаан») – Күль-тегинниң кады төрээн акызы (716-734 чылдар аразында чагырып чораан); каган – хаан, а билге – мерген угаанныг дээн уткалыг.
Шадапыт: шадапыт беглер – улуг дужаалдыг беглер.
Бег дээрге – улуг дужаалдыг кижи, амгы тыва дыл-биле алырга – нойон дужаалдыг кижи.
Таркан – онза эрге дужаал, хөйнүң санында таркат бооп болур.
Өтүкен: Өтүкен-Йыш – Өтүкен ыяш, Чөөн Хангай сынында Орхон хем бажы.
Эл – аймак-чурт.
Шантуң – Кыдаттың Шаньдун можузу.
Токуз-эрсен («тос-эрзен») – тос аймактың бириккен эрсен чону.

С.К. Шойгу. - "Урянхай. Тыва дептер". – Москва: Слово/SLOVO, 2007. - т. 1. - Арын: 62