Тываларның музыка уран чүүлу
Музыка уран чүүлу ыры-даа, хөгжүм-даа талазы база-ла бөдүүн улусчу хевирлиг турган. Хары угда хөй кижи ырлаар чорук (хор) сайзыраваан турган. Чүгле чамдык ажылдар уезинде, чижээ, дүк сала бергенде, хөй улус хары угда ырлашса ырлажы бээр турган. Ынчалза-даа чааскаан ырлаар чорук кончуг делгерээн турган, ол ырлаарда, хөгжүм уделгези хереглевеин турган. Каргыраалаар, хөөмейлээр, сыгыртыр чорук база турган.
Музыка херекселдериниң аразында демир хомус эң-не нептерээн турган. Ол болза ийи чаактыг, оларның ортузунда дылдыг хөгжүм херексели болур. Демир хомустан ангыда кулузун хомус база турган. Хылдыг хөгжүм херекселдеринден эң-не делгерээни— допшулуур болур. Ооң сывы узун, бажы шөйбек. Бажын тазарты хырааш кадырып каан элик азы өшку кежи-биле шап каан болур. Ону кадып каан аът кудуруунуң, хылы-биле хылдаар турган. Тыва улустун, база бир хүндүлээр хөгжүму игил бооп турган. Ол болза допшулуурга дөмей хевирлиг, аът кудуруунуң хылындан кылган хылдыг, ча-биле тыртып ойнаар хөгжүм херексели болур.
Бызаанчы база ол үеде нептерей берген турган. Бызаанчы дээрге аът кудуруунуң хылындан кылган дөрт хылдыг, ча-биле тыртып ойнаар херексел болур. Ынчан чадаган база чоннуң, бир ынак хөгжүмү бооп турган. Ол болза эткир, чуга ыяштарны эптеп туруп кылган, дөрт кырлыг узун хааржак болур. Чадаган дөрттен сес чедир хылдыг бооп болур турган. Ооң хөөнүн хылдарның декпелери кылдыр хереглээн кажыктарны өру, куду чылдырып тургаш киирер. Ол херекселдерден аңгыда лимби деп үрер хөгжүм аймаа турган. Ол дээрге кулузун сывындан кылган, унун дургаар салаа-биле базарынга өй чеди үттүг, мургу хевирлиг херексел болур.
