Национальный архив Республики Тыва в рамках Года народной сплоченности продолжает цикл статей и публикаций на тувинском и русском языках под рубрикой «Мудрость народа», где будет знакомить с традициями, верованиями и обычаями всех народов республики.Есть девять освящений, которые тувинцы высоко ценят веками. ОСВЯЩЕНИЕ РОДНИКА. Суг бажын дагыыры Наши древние предки оставили …
Хүнге чалбарыырыТыва кырганнардан дыңнап бижээн материалдар ёзугаар алырга, тыва кижи эрте-бурун шагдан бээр хүнге чүдүп чораан. Хүн – тываларның тос чүдүлгезиниң эң бажында олуруп турар. Хүн чок болза, чуртталга чок. Бо болза тыва чоннуң мерген угаанының чечен сөзү. Кижи амытанның амыдыралында буянныг чүвелер чүгле хүнден хамааржып турар деп бистиң өгбелеривис билип …
Тыва улустуң уруг дою чаш уруг үш харлап чорда болур турган. Шаанда болза чаш уруг иезиниң иштинге чорда, бир харлыг, үш харлаан уруг дээрге амгы шагның календарын ёзугаар ийи харлаан уруг бооп турар деп билип турган.Бичии оол азы кыс кижи үш хар чеде бээрге, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн …
Эзер - аъттың сынын чазаар, олут кижиниң сынын чазаар.Тыва кижиниң олурары эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген тускай ёзулалдарлыг. Кижиниң олурарындан ол кижиниң эрге-дужаалын билип ап болур.Баскактанып олурары. Өгге улуг назылыг азы хүндүткелдиг кижи кирип келирге, аңаа тускай олбукту уштуп салыр, шыырак өгнүң кижилери шак ынчаар уткуур. Балдыры кошкак кижилер чымчадыр …
«Природа сказала женщине: будь прекрасной, если можешь, мудрой, если хочешь, но благоразумной ты должна быть непременно. - Кыс кижи бойдустуң чаялгазы-биле чараш овур-хевирни, мерген угаанны кузели-биле чедип ап болур, ынчалза төлептиг болуру албан». Французский драматург Пьер Огюстен Карон Бомарше.Тыва улустуӊ тоолдарында херээжен кижини угаан-медерелдиг, өг-бүлезиниӊ чырыткызы; кыс кижи эки болза, бажын …
Делегейде кандыг-даа чон өске чоннардан ылгалыр ёзу-чаңчылдарлыг болгаш тускай чурттаар черлиг, аразында чугаалажыр дылдыг. Бистиң тыва чон база шаг-төөгүден тура Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга база Азий диптиң төвүнге чурттап чораан. Тыва чоннуң өгбелеривистен дамчып келген эң кол байлаа – тыва дылывыс болур. Ынчангаш ада-өгбелеривистиң чүс-чүс чылдар эрттир салгал дамчып келген …
Чаңчыл – кандыг-даа чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур бижиттинмээн хоойлу-дүрүм, мораль-этиктиг ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар – деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн. Билдингири-биле чугалаарга, чаңчыл дээрге бир чүүлдү үргүлчү катаптап чаңчыкканын ынча деп болур. Кижиге чаңчыл өөредии чоорту, элээн каш чаңгыс …
Чүвени камнаары.Чырык биле дүмбей, соок биле чылыг, үрээр биле камнаар дээн ышкаш удурланышкак чүвелер бойдуста болгаш амыдыралда үргүлчү таваржып турар. Артынчактың аары чаяр дижир. Ынчаарга кижиниң амыдыралында эки чүвени кылыры база чая тыртып турар. Шаандагы шагның тывалары чаш уругнуң чугаазы үнүп, чүвениң ужурун билип эгелээри билек, чүвени камнаарынга чаңчыктырар, өөредир болгаш …
Чолукшуур ёзулалЧолукшуур ёзулал болза кончуг ховар болур. Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Шаандагы тывалар чолукшуурунуң тус-тус үелерин кончуг барымдаалап чорааннар.Бир чыл болганда, бир чолукшуур ёзулал бар. Ол болза эрги чылды үдеп, чаа чылдың Шагаа хүннеринде чолукшууру болур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг авалары, ачалары, төрелдери-биле төрел аймактың эң …
Эрги шагдан бээр тывалар тос таңдыга чүдүп, чажыын чажып база алгыш-йөрээлин салып чорааннар. Тываның кайы-даа булуңунга баарга, мындыг чечен одуруглар дыңналыр:Тос таңдым, өршээзин!Тос дээрим, өршээзин!Тос хемим, өршээзин!Тос артым, өршээзин!Таңды дээрге эң бедик сынны, шынаа дээрге эң чавыс черни ынча дээр. Тыва чон черниң бедиин база чавызын онзалап көөр чораан, ындыг черлер …
