Чүвени камнаары. Чоннуң эскериглери

Чүвени камнаары. Чоннуң эскериглери

Чүвени камнаары.
Чырык биле дүмбей, соок биле чылыг, үрээр биле камнаар дээн ышкаш удурланышкак чүвелер бойдуста болгаш амыдыралда үргүлчү таваржып турар. Артынчактың аары чаяр дижир. Ынчаарга кижиниң амыдыралында эки чүвени кылыры база чая тыртып турар. Шаандагы шагның тывалары чаш уругнуң чугаазы үнүп, чүвениң ужурун билип эгелээри билек, чүвени камнаарынга чаңчыктырар, өөредир болгаш кижизидер. Он үш харга чедир эки чаңчылга доруктурган уруг бүгү назынында мөзүлүг кижи болур, ол-ла назын иштинде мегелеп чаңчыккан уруг алдан харлыг апаргаш безин чүвени мегелептер дээр. Чүвени камнаары янзы-бүрү хевирлиг.

Идик-хевин, эт-севин камнаары. Чаш уруг дижик. Чучааның өөгүн тура тыртпас, идии-биле суг сүспес, аяк эриин буза ызырбас. Элээди кыс инек саар хууңун камнаар, инезин чидирбес, хөм чүскүүн хумагалаар, хачызын шык черге кагбас. Элээди назынныг оол уруг адазының белекке берген сыдымын камнаар, оттуун өске кижиге бербес, кеткен хевин орбас, идиин майтайтыр баспас, бөргүнүң баан үспес. Допчулап чугаалаарга, кандыг-даа хевин хумагалаар. Шаандагы шагда тыва чоннуң эт-севин колдуунда дарганнар, бызаңчылар хол-биле кылыр турган, ынчангаш оларның үнези кончуг улуг. Элээди уруг авазынын бергени ыяш хууңун черге безин аяар салыр, изиг хүнге каап болбас – чарлы бээр. Тонун камнап кедер. Оол уруг кылдыртып бергени эзер, чүген, чулар, сыдымын бүгү назынында эдилээр.

Аът-хөлүн камнаары. Эр кижи аъдының ооргазын оя мунуп болбас дээр. Адазы кижи мунар аъдын оъттуг черге откарар, арыг сугдан суггарар болгаш оорга-мойнун черзилеп көөр. Оглу адазыныӊ малга эвилең чаңын ол олчаан дөзеп алыр. Ёзулуг эр кижи хөлге аъдынга чай оъдун кестирип аар болгаш аргызы мунмас. Изиг хүнде дериттир мунган аъттың эзерин дораан сойбас, ооргазынче хүн адыптар. Кайы хамаанчок аъдын кымчылавас, ылаңгыя аъттың бажынче, дискээнче кымчы сывы-биле улдап болбас. Аът бажы кагарга, ада бажы какканы ол дижир.
Мал-маганны камнаары. Тыва кижи хамыктың мурнунда уруг-дарыын мал кадартып өөредир. Хой, өшкүнү карактап кадарар. Анай, хураган, бызааны тускай черлерге оъткарар. Малдын дайзыны – бөрүнүң кээр черлеринге хоютку кылыр. Малды камгалаары дээрге эъткир, сүткүр болгаш чүгүрүк уксаалыг малдардан хуна, кошкар, буганы шилип алыр чораан, оларны онзалап карактаар, кезээде эмдик чоргузар болгаш кара туразында салыр.

Кыш ашпас хире малдарны күзүн-не шилип алгаш, эъди эъткир турда, дөгерип алыр. Өске коданның малы мал аразынга катчып келген болза, чогуур ээлерин сураглап тыпкаш, ону чедирип бээр. Халдавырлыг аарыгдан өлген малды ол-ла хевээрзин отка өрттеткеш, сегин черге хөөп кааптар, ол болза малды камгалаарының бир аргазы бооп чораан.

Аң-меңни камгалаары. Чай шагда аң-мең өлүрбес чораан. Аал чанынга маңнап келген аңны боолавас. Аңчы кижи аңнап чорааш, эзириктиг элик азы төштүг мыйгак көргеш, боолавас турган. Аң-мең чоруур черге чай шагда какпа, дузак болгаш ая салбас, шуут хоруглуг. Аңчы чүгле аңнаар өйүнде аңнаар.

Тараа шөлүн камнаары. Шаг шаанда бурунгу өгбелер тарааны чүгле суггаттыг черге колдуу тарыыр турган. Аңгыс черлерге арбай, ак-тараа болгаш суланы тарыыр, кур черге чиңге-тарааны тарыыр, ынчаарга мал одарлаар кур черни аңдарбас турган. Тараа шөлүн бокталдырбас болгаш чашпан үнмес кылдыр аштап каар.

Сиген шөлүн камнаары. Көшкүн амыдырал үезинде чер одарын кончуг ажыглаар, ол хиреде сигенни база кезер. Шынаа черде турар улус сарааттар кылып аар, тайга черде турар улус долгаг сигеннер белеткеп алыр. Кескен дораан долгааш, дытка кургадыр азып каан сиген кончуг хоолулуг болур. Сиген шөлүнге борбак даштарны чыттырбас.

Хонаштарны, кажааларны, одарны камнаары. Бистиң өгбелеривис чазаг, чайлаг, күзег болгаш кыштаг хонаштарны мал одарынга тааржыыр болгаш ашкан хүннүң херелдери дээр черни көрүп тургаш, шилип алыр. Хонаш черге хойнуң азы инектиң кажаазын кылып алыр, ол кажаа каш ада дамчып чоруй баар. Кажааның иштин эки коптарып турарга, ыяжы иривес болур. Хонаш чоогунда одар-белчиирни база камнаар. Шала күскээр ырак черлерге инекти, өшкүнү, хойну оъткарар. Аал чоогунга хой, өшкү болгаш инекти одарладыр. Хонаш, кажаа болгаш одарны бир дөмей камгалаар чаңчыл турган.

Кат, чимисти камнаары. Кижи чиир кат болгаш чимис үнер үнүштерни кезери хоруглуг, будуктарын сыгары хоруглуг. Честек-кат, инек-караа, кызырак-караа, чыжыргананы чүгле хол-биле чыыр. Тоорук үнер пөштү кезери хоруглуг. Тоорукту хол-биле үзе тыртып чыыр азы дүжүр докпактаар. Пөш ужурарга, кижи тынынга халдаар дижир.

Өгнү камнаары. Тыва өг-кижиниң уязы. Тыва өгнүң чылыын, чаражын, көжер-дүжерде эптиин бурун шагның тоолдарында безин мактап ыткан. Оол, кысты өглеп каан соонда, олар ол өгге кырыыжеге дээр чурттаар. Өгнүң адаккызы, дээвиири азы өрегези хирелиг апаарга, удур дерип алыр, ойбак черлерни чамаар азы чаа дээвиир, адаккы өреге кылыр. Бурун шагда эң баштай сырып каан кидис эжик олчаан баар турган. Ак талдан кылып каан хананы молдурга кежин дилип тургаш, көптеп каарга, ол олчаан баар. Хөлегелиг черге кадырган шет ынаалар база олчаан чүгле үстү берген салдырыын удур кылып каар. Чүвени камныг эдилээр чорук кижини байыдар.

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.