Ыдыктыг черлер

Тывалар 1944 чылга чедир төрел бөлүк бооп чурттап чорааннар. Кижиниң төрүттүнери, өзери, өлүрү тыва кижиниң ыдыктыг бодалдары-биле холбашкан.

Төрээн чери. Ол дээрге кижиниң төрүттүнген чери болгаш хөмген өөнүң орну болур. “Куш уязынга ынак. Кижи черинге ынак”. Бо үлегер чугаада тыва кижиниң төрээн черинге тудужун илередип турар. Төрээн черинден кижиниң төрээн чуртунга ынакшылы эгелээр.

Ада-өгбениң сөөгүн салган чери. Кижи өлүрге орнукшудуп каан черин сөөгүн салган чери дээр. Тыва кижиге ада-өгбениң сөөгүн салган чери онзагай ыдыктыг болур, ол оранга ажы-төлү өгбелериниң изин истеп, угун уктап, оларның төрээн дылын билбес мелегей болгаш чурту чок кижи болур.

Сүнезини тудуш чери. Тывалар шаг шаандан бээр хамнарга чүдүп чораан болгаш кижиниң сүнезини бар деп билир чорааннар. Кижи өлүрге, ол кижиниң сүнезини төрээн черин эргип чоруур, өске черге доктаавас дижир. Эр кижиниң сүнезини бирле чоок чүвезинге үрен болуп төрүттүнер, бир шагда ак чечек болуп хуулуп үнер. Багай кижиниң сүнезини хай-бачыт үүлгедир болгаш бир шагда ыт болуп төрүттүнер. Эки-даа, багай-даа кижиниң сүнезини төрээн чери-биле тудуш дижир.

Өпейлеткен чери. Тыва кижилерге ыры ыдыктыг сүзүглел болур. Ие кижи кавайда чаш төлүн өпейлеп оргаш, бодунуң сагыш-сеткилин ыры-биле ырлап илередир. Өпей ыры дээрге тыва кижиниң төлүнге ынаан, төрээн черинге тудужун болгаш айга, хүнге, дээрге чалбараанын илереткен уян сөстери болур. Кижи өлүп чыткаш, өпейлеткен чуртун сактыр дижир.

Хамнар серизи. Суурганы мөчээн кижиге тудар чаңчыл база турган. Эр азы кыс хам мөчээн болза, ол кижиниң сөөгүн серилеп каар, чүге дээрге хамнар болза арыг сөөктүг кижилер болур. Карачалдар болгаш ызыгууртаннар чевээнге хам кижини черле орнукшудуп болбас, чүге дээрге оларның хай-бачыды, хир чамы хам кижиниң сүнезинин бужартадыптар дижир. Хам кижи чок боорга, ооң эдилеп чораан эт-херекселин шуптузун ол-ла серизиниң чанынга чагы кадааш, аңаа чаларадып азып каар. Хамның өөнге чүгле өскүс ээрен артып калыр.
Тыва кижи чевегже, хөөрже болгаш хам серизинче барбас чаңчыл турган. Барганнай баар. Чорааннай чоруур. Тывалар ындыг чаңчылдыг чораан.

Тос ада-ызыгууру.Тыва кижи бодунуң угун-дөзүн тос ада дужундан бээр билир ыдыктыг чаңчыл турган. Мөчээн кижиниң сөөгүн салган хөөрге кандыг-даа тураскаал тургуспас, ол-ла кижиге хамаарышкан тос аданың оол, кыс хамык төрелдерин албан билир ыдыктыг чаңчыл турган. Тос ада-ызыгуурун тыва кижиниң билири дээрге бодунуң эң эки, чоок, алдарлыг кижилериниң адын-сывын, төрел аймаан билири, чурттап чораан черлерин албан билири болур. Өгбелерниң ада-ызыгуурун билири дээрге ыдыктыг тураскаал болур.

---