Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаарышкан сагылгалар

Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаарышкан сагылгалар

Сагылга дээрге кандыг-бир чүдүлгеге хамаарышпас, ада-өгбелерден дамчып келген болгаш шагның кандыг-даа эргилделеринде тыва кижиниң сагып чоруур ыдыктыг чүвелери болур.

Аа-биле сүттээн шайны эң улуг назылыг кижилерге баштай ижиртир. Ооң кол утказы болза тыва кижи мал когу үспес болур болгаш төрел ызыгуурун бадыткаан кырганнарынга чоргаарланыры болур. Аа сүттү ытка ижиртиптер ийикпе, азы аа сүттен сүттээн шайны аныяк улус боттары ижип алыр болза, кежик оруу боглур дижир.
Бир эвес хууңда сүт черже төктү берген болза, өгнүң от ээзи кижи азы ава кижи сүт төгүлген черге салаазының бажын дээскеш, бажынга шондуруп каар, ооң алыс утказы болза саар малдың когу үзүлбезин база багай чүве тайылзын дээни болур.

Ак өң сүттү оштап турар болгаш хүн салдарлыг болур. Кара өң сугну оштап турар болгаш дүн салдарлыг болур. Сүт биле суг холушканда, оларны кижи амытан ылгай албас дижир. Ооң утказы болза эки чүве кылып чораан кижи багай чүве кылырга, ады бужартаан болур.

Кым-бир кижиниң улуг назылыг оол азы кыс төрели салгадап аараан болза, кандыг-бир кыс төрели хууңга сүттүг баргаш, аарыын айтырар сагылга турган. Ооң ужуру болза ыңайлыында кирген төрелиниң амы-тынын дилеп, ооң назынын чырык өртемчейге бир-даа хүн болза узадырын дилээни ол болур дижир.

Он үш хардан өрү назылыг оол-даа, кыс-даа кижи мөчүй бээрге, ону хөөрже үндүрүп турар хүндүс ол кижиге чылы тааржыр улуг назылыг эр-даа кижи, кыс-даа кижи аякка сүт куткаш, мөчээн кижиниң сөөлгү чоруунче сүзүк чалбарып, артыштыг сүттү чажар.

Кырган кижи аякта артыштыг сүдүн чашпышаан, мөчээн кижини шак ынчаар алгап аъткарары, тыва чоннуң база бир ыдыктыг сагылгазы болур.

Ядамык кижи бай кижиден сүт дилеп келген болза, албан бээр сагылга турган. Ындыг сагылганың кол утказы болза бир эвес бай кижи диленчи кижиге сүт бербес болза, ол байның кодан чурту карарар дижир. Харам бай ядарап өлүр.
Чаашкын чаап, диңмирээшкин диңмиреп турда, өгнүң эр ээзи хууңда сүт тудуп алгаш, октаргай ээзинче чалбарып чажар. Чажыг ыяжынга хадың будуун азы ак тал будуун ажыглаар, чүге дээрге чаңнык ак хадыңга болгаш ак талга дүшпес. Ооң утказы болза диңмирээшкин үезинде сүт чажарга, ол өгге чаңнык дүшпес дижир.

Сүттен кылган таракты, хойтпакты, араганы болгаш хымысты черже төп болбас сагылга турган. Ооң ужуру болза сүттен кылган ижер суксунну черже төгер болза, кижиниң кежии ышкындырар дижир.

Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаарышкан ёзулалдар


Башкы хойтпактың арагазын тиккеш, ол аалдың эң улуг назылыг кижизинге тудуп сөңнээр. Ол араганы 49 хардан өрү назылыг эр кижилер четтирер, ооң ужуру болза ада болгаш кырган-ада кижилер төрел аймак кижилерниң кадыг холдуг бурунгулары болур. Кадыг холдуг эр кижи дээрге бурун тыва ёзузунда чүнү-даа шыдаар кижи болур, кандыг-даа бергелерден кортпас, ажы-төлүнге арыг адын арттырган кижи болур.

Арага чокта тывалар куда дүжүрбес чорааннар. Куда дүшкен хүндүс оолдуң талазындан кудагайларга болгаш кудага келген улуг назылыг кижиге дашка тудар бир тускай ыраажылыг болур. Арага куткан дашканы ийи холдап тудуп алгаш, сунар дээн кижизинге алгыш-йөрээл ырын ырлап тургаш, ол дашканы бараалгадып сунар. Ыр чок дашка тудар болза, чаа өгленген аныяктарның өөнден сөскүр төл төрүттүнмес болур.

Шаг шаанда бай-даа, ядыы-даа кижилерниң ажы-төлүнге сарыг-суг ижиртир ёзулал турган. Бурун тыва ёзузунда божаның сарыг-суу болза чаш уругларның иштин чазаар сүүзүннүг болгаш ижин курттарын узуткаар дижир. Чаш уругларның сарыг-суг ижер ёзулалы уттундурган, ону диргизери тоң чугула.

Бурунгу тывалар он үш харга чедир оолдарга болгаш кыстарга курут сордурар азы курут хемиртир ёзулал турган. Ооң кол утказы болза бичии кижилер курут сорарга азы хемирерге, диштери бүгү назынында дүшпес болур болгаш дижи аарбас дижир.

Кырган-аваның он үш харга чедир назылыг уругларга чөкпек чиртир ёзулалы турган. Ол ёзулал чылдың кандыг-даа шаг эргилдезинде болур. Кырган-аваның өөнге уруглар чыглып келир. Кырган-авазы оларның шуптузунга чөкпээн бузуп бээр.
Чөкпектер янзы-бүрү холуктуг болгулаар. Чижээлээрге, чодураалыг чөкпек, бестиг чөкпек, үүргенелиг чөкпек, ааржылыг чөкпек, тараалыг чөкпек, мыйырактыг чөкпек, айлыг чөкпек, ыт-каттыг чөкпек. Чөкпек чиген уруглар думаа-ханаадан белен-селен аарбас болур дижир.

Хензиг чаштар кырган-авазының өөнге чыглып келир. Кырган-авазы хымыраан хайындырып бээр. Хымыраан ишкен уругларның ижин-баары эки ажылдаар дижир.

Сагылганың сөөлүнде ёзулал тыптып келген. Сагылганы бир чамдык тывалар сагывас-даа турганнар. Ынчаарга ёзулалды тывалар албан эрттирер турган. Ёзулал дээрге чоннуң амыдыралындан бодараан болгаш ылаңгыя малчын чоннуң аразынга кончуг нептерээн турган. Эрги ёзулал база катап эргилип кел чыдар.

Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаарышкан чаңчылдар


Тываларның аразынга сагылгалардан, ёзулалдардан артык нептерээн чүве болза ыдыктыг чаңчылдар болур. Сүт-биле холбашкан ыдыктыг чаңчылдар кандыг-даа ызыгуурнуң кижилеринге бир дөмей турган.

Быштак чажар чаңчыл хөй улус чыылган байырлалдар-биле холбашкан. Чижээ, буга бажы дагаан черге онаан октаан мөгелер алгы кырында делгеп каан дилиндек-дилиндек быштакты адыштааш, көрүкчүлерниң талазынче чаларадып чажыптар. Ооң утказы болза тыва чон мөгелерин ак чеминиң дээжизи-биле чемгерип турары, шилиндек мөгелер чыылган чонга бодунуң сартыын берип, бай шинчизин бүгүдеге илередип турары болур.

Арагалыг көгээржик. Бурун шагда өг бүрүзүнге арагалыг көгээржик албан турар. Көгээржии чок өг болза, арагалыг дооралыг болур. Хүндүлүг кижи өгге кирип келген болза, оларга тудуп сунар арага кажан-даа белен турар. Бурун шагда хүндүлеткен кижи ийи дугураан араганы чооглапкаш, соскап каар чаңчыл турган. Бурун тыва ёзузунда арага чүгле хүндүткелдиң суксуну болур. Араганың кырынга чам үнген дижир. Араганың ажыг хоранын кым-даа кижи ажып эртпээн, ынчангаш бурунгу тывалар араганы чүгле эзенги дыңзыдып ижер, азы чүгле ийи аяк арага ишкеш, соксап каар чаңчылдыг чорааннар.

Аяк сүт тудар чаңчыл тываларның аразынга кончуг нептерээн. Хүндүлүг кижини арт кырындан уткуурда, кежиг аксындан, орук белдиринден бир аяк сүттү хүндүлүг кижи өргүп сунар. Ак сүт, ак сеткилдиг кижи болгаш ак орук даады тудуш дижир.

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
Монгуш К.-Л. «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» .