Кыс биле оол уругнуң билип алыр болгаш сагыыр чүүлдери

3 хардан 17 харга чедир кыс уругнуң кол-кол билип алыр чүүлдери

Уруг үш харлап тургаш, даай-авазының бергени төрүүр өшкүзүнүң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр. Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууң бээр. Ол уруг өнчүге алган өшкүзүн хууңга саай бээр турган. Чеди харлаан кыс уруг өг иштин ширбииш-биле аштап турар апаар. Тос харлыг уруг өшкү, хой, инек саап өөренип эгелээр. Анай, хураганны, бызааны тус-тус ончаладыр. Он үш хар четкен уруг ойнаарак хеви даарап, сиир кадып, чүң ээрип турар кылдыр өөренип алыр. Он беш харлыг уруг шайны хайындыра бээр, кадыг идик улдуңун сырып турар апаар, ак чемнерден быштакты бастырып турар болу бээр. Он алды харлыг уруг дөгерген өшкү, хой иштин аштаар, кадыг идикти улдурар апаар.

Он чеди харлаан уруг хой кыргыжар, дүк салчыр, тонну быжар база даараар, ак сүттен чемнерни кылып билир болур. Хураган кежин эттээш, тонну быжар, даараар, даштын торгу-биле додарлаар. Бурун Тывага келин кысты шилип алырда, ооң ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин, кижизиг-мөзүлүүн көрүп тургаш, шилиишкинни кылыр чораан. Он чеди харлыг уруг тепсе, төрепчени боду быжып, боду даарап турар апаарга, ада-иези кончуг чоргаарланыр база ашакка баарынга белен болган-дыр кызывыс деп түңнээрлер.

Авазы кижи ашааның болгаш бодунуң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган уруунга айтып бээр. Ооң кол ужуру болза хан төрел оол болгаш кыс кижилер ашак-кадай болбас чаңчыл турган.

3 хардан 17 харга чедир оол уругнуң кол-кол билип алыр чүүлдери

Оол уруг үш харлыг тургаш, даайының берген кулунунуң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр. Беш харлыг оолга адазы хүлбүс мойнаандан кылган сөдүргени берип каар. Ооң-биле, сөдүргези-биле дезиг бызааны шалбадап өөренир. Чеди харлаан оол адазынга эш апаар. Тос харлыг оол эмдик молдурганы чаажыктыргаш, хой кадарчызы болу бээр. Он үш харлыг оол чарыш аъдын мунар, улустуң хоюн кадаргаш, ада-иезинге дузалыг болу бээр. Он беш харлыг оол хооруп каан арбайны соктааш, хавын боду арыдыр челбиир, дээрбеге тыртар, эзерлиг аътты мунуп алгаш, шаап турар апаар болгаш тарааны ачазы-биле суггарар, ону чашпандан арыды аштаар. Он алды харлыг оол сергени боду өзептер апаар, кежин сойгаш, эъдин ажаап кааптар, адазының айбызынга кожа аалдарже аъттыг чорук кылып турар апаар.

Он чеди харлыг оол аъттың челин таарар, дииңчилер-биле дииңнээр, баг эттээр, кижен, дужак, чуларны боду-ла баглаар, ирт, сергени өзээш, шарыны соккаш, чазын бузар үүже, хырбачаны кылып турар апаар. Арт-сын ажыр аян-чорукту боду кылып турар, балыктааш, аңнааш, чону-биле үлежип турар апаар. Адаан-мөөрейлиг оюннарга киржип, хүрежип, багны адып, тевекти теп, ёзулуг эр адын көргүзе бээр.

Адазы кижи кадайының болгаш бодунуң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган оглунга айтып бээр. Ооң кол ужуру болза хан төрел кыс болгаш оол кижилер ашак-кадай болбас чаңчыл турган.

13 хардан 17 харга чедир кыс уругнуң сагыыр чүүлдери

Кыс уругнуң аксы быжыг болур. Бир эвес кыс уругнуң чугаазы хөй болур болза, сек көрген кускундан дора көстүр дижир. Кыс уруг дириг амытанның амызынга чедип болбас, чүге дизе кыс уруг чаяанындан бурган төрелдиг дижир. Кыс уруг эдээн ажып болбас, узун эдектиг тон кедер, чүге дээрге ону эриг баарлыг амытан дижир. Кыс уруг өске өглерге хонуп болбас, ындыг уругну дөөскүн бызаага дөмей дижир. Кыс уруг черге чыткан баг аргамчы, чеп аргамчы ап болбас, чүге дизе ындыг уруг сөөлүнде бергедеп божуур дижир. Кыс уруг шалып-кежээ болур, чалгаа кыстың чанынга душтук оол чагдавас. Кыс уругнуң караа хоюг болур, соок карактыг уруг чылан караан сагындырар дижир. Кыс уруг кижи чиир чем бүрүзүн кылып билир ужурлуг. Чем кылып билбес уругнуң ашаа хозар дижир. Кыс уруг өл хаак сыкпас, чечек чулбас, ындыг кижи ажы-төлүнге каржы болур. Каткыжы кыстың чанынга душтук оолдар чыглыр. Доңгун кыстың чанынга ыт безин чагдавас.

13 хардан 17 харга чедир оол уругнуң сагыыр чүүлдери

Оол уругнуң орланы эки. Чайның изиинге, кыштың соогунга дадыккан оол маадыр шинчилиг болур. Бөрү өлүрген оол аңчы болур. Эки аът ээзин байыдар, экер оол чонун алдаржыдар. Оол уруг чаӊгыс чоруктуг болур. Одуруглап чорткан оол аъдының аскын дедир тыртпас ужурлуг. Оол уруг чылгы кадарып хонар. Оол уруг ээн черге хонарындан коргар болза, эр адын оскунар. Оол уруг өгнү өглеп, өгнү тип билген болур. Бир эвес өгнү бузуп, өглей албас болза, оол уруг кочуга кирер. Оол уруг аваангыр-тудунгур болур, шүшпең оол хырнын безин тоттуруп албас болур. Оол уругнуң холу дыңзыг болур. Дыңзыг холдуг оол барба тарааны эзеринге үңгериптер. Оол кижи чорук чоруур салымныг. Эки аът орукка өлүр, эки эр эзер кырынга өлүр дижир. Оол уруг кээргээчел болур. Чудуруун дөгээр оол уруг аксын ашкан аш бөрүге дөмей. Хөөмейлээр оолдуң чанынга кыстар чыглыр. Оол кижи омак-хөглүг болурга, дымаа-ханаа безин сол болур дижир.

---