Төрел бөлүктүң тус-тус аттары

Төрел бөлүктүң тускай ады тыва кижиниң бодунуң допчу намдарын хандыр билип алырының бир аргазы болур. Шаанда шагда тыва кижи авазының адын адавас чораан, ынчаарга адазының адын болгаш укталган төрел аймааның адын адаар чаңчылдыг турган. Черниң чери чораан тыва кижи бир танывазы кижиге ужуражып келгеш, чугаалажып таныжар. Кымның оглул азы кымның кызыл деп айтырган болза, Монгуш Чамбалдың оглу мен азы Сарыглар Чечектиң кызы мен дээр, ооң соонда чүвениң ужуру билдине бээр.

Тывага тургулаан төрел бөлүктерниң аттары мындыг: Ак, Адыг-Түлүш, Моңгуш, Ак-Моңгуш, Кара-Моңгуш, Бай-Кара, Бараан, Даргат, Долаан, Доңгак, Кара-Доңгак, Сарыг-Доңгак, Кара-Сал, Иргит, Куулар, Күжүгет, Кыргыс, Кол, Маады, Ондар, Оюн, Өөлет, Саая, Сартыыл, Сарыглар, Салчак, Сат, Соян,Тумат, Хертек, Ховалыг, Хомушку, Хөйүк, Чооду, Шалык. Төрел бөлүк бодунуң турар чериниң аайы-биле аңгыландыр адаттынар тургулаан, чижээ, Чааты Доңгаа, Чыргакы Доңгаа.

Төрел бөлүктүң кижилерин, оларның чурттап турар черин база кайы кожуунга чагыртып турарын билири албан турган.

Буруңгу өгбелерниң мындыг үлегер чугаазы бар: «Ат өлүрүнүң орнунга бот өлгени дээре».

Шаг-шаандан тура тывалар кижиниң адын онзалап көөр чораан. Чаш уруг төрүттүнерге тускай атты бээр.Уруг-дарыгның ада-иези олары чүвени шору билиптер апарганда, адазының дөргүл-төрелдериниң болгаш ха-дуңмаларының кижи бүрүзүнүң аттарын тус-тус айтып бээр, ынчалзажок оларны дорт адаарын хоруглуг кылдыр өөредир. Кижилерниң чиңгине аттарын солуур хүндүлел аттарын болгаш ол-ла аттарны адап харылзажырын болгаап каарлар.
Кижиниң ады кижиниң боду дижир. Кижиниң мөзү-шынары, ынакшылы, чоргааралы, килеңи, буянныы, бужартааны ады-биле шуут холбашкан болур, ынчангаш тыва кижи хамыктың мурнунда арыг адын бодаар чаңчылдыг, ол болза ада-өгбениң чагыы болур.

Адазының болгаш иезиниң ажы-төлүнге, дөргүл-төрелинге база
ха-дуңмазынга хамаарышкан хүндүлел аттары

Чаңгыс аданың, чаңгыс иениң ажы-төлү:
Акым – бодундан улуу
Шаны, шанылар – эр төрел алышкылар оолдары
Угбам – бодундан улуу
Оол дунмазы – бодундан бичези
Кыс дуңмазы – бодундан бичези
Чаавам – акызының кадайы
Честем – угбазының ашаа
Оол чээним – угбазының азы кыс дуңмазының оглу, бодундан биче назылыг
Чээннерим – угбазының азы кыс дуңмазының оолдары, кыстары, бодундан биче назылыглар
Каты – кадайының адазы азы акылары
Кат-ие – кадайының иези азы угбалары
Бег – ашааның адазы азы акызы, акылары
Кунчуг –ашааның авазы азы угбазы, угбалары
Келин – оглунуң кадайы
Күдээ – уруунуң ашаа
Бажа – кадайының угбазын азы кыс дуңмазын алган эр кижи
Бажашкылар – угбашкыларны алган эр улус
Чуржу – кадайының азы ашааның оол, кыс дуңмалары
Чуржулары – кадайының азы ашааның оол, кыс дуңмалары
Даай-авалар – авазының кады-төрээн угбалары азы кыс дуңмалары
Допчулап чугаалаарга, ие төрелиниң кыс кижилери даай-авалары болур
Даай – авазының кады-төрээн акызы болгаш оол дуңмалары
Даайлары – авазының кады-төрээн акылары болгаш дуңмалары болур
«Даай кижиге дегбес, холу сирилээш апаар» деп үлегер домак бар. Даай деп сөс хүндүткелдиг ат. Шаандакы тываларның мындыг чугаазы бар: «Даг улуг бе? Даай улуг бе?», «Даай кижи дагдан улуг» деп тывалар чүдүп чораан. Үлегер домак: «Даай көргенде – чээн омак. Даг көргенде – бөрү омак».

Улуг кижилерниң аттарын ойзуп, ады биле эргезин деңге
адаар болгаш шола ат-биле кады адаттынар ёзулалдар

Бурун шагда кижиниң дорт адын чүгле чугула таварылга болган үеде хоюг үннүг адаар турган. Төрел бөлүк кижилерниң аразынга улуг назылыг кижиниң адын чыккыладыр адаары хоруглуг болгаш каңдай чорук деп көөр. Улуг назылыг кижилерни оларның кылып турар ажылының аайы-биле ойзуп адаар. Чижээ, Тевелиг Доңгак Санчыт – Тевежи, часпас шалбалаар чылгычы. Сат Сундуй – Шалбачы, байырлалдарга үргүлчү шүглүр мөге Куулар Чамыяң – Арзылаң, куда дүшкен черге ырлаар Моңгуш Анай – Ыраажы-Кадай, Чүгүрүк-Сараланың ээзи Сат Сандан – Чүгүрүк-Аъттыг, кайгамчык сыгыртыр Сат Манчакай – Сыгытчы, кедергей шевер Түлүш Дондук – Бызаңчы.
Бир аалдың, бир төрел аймактың чоок төрелин азы алдарлыг чурттажын сурагжаан мергежили-биле кожуп адаары бурун Тывага дыка нептерээн турган. Чижээ: хелиң даай, хуваанактаар акый, чарынчы честей, хам угбай, чарынчы кырган-ачай, даараныр кырган-авай.
Аныяк назын үезиниң кижилерин дорт ады-биле төрел адын шуут адаар: Кара-кыс угбай, Даш-оол акый, Салбак чаавай, Содунам честей, Чолум даай, Чинчи күүй.
Улуг назылыг кижилерниң дорт адын болгаш сурагжый берген эргезин кожалаштыр адаан кижи оларга бодунуң хүндүткелин, эң чоогун болгаш бүзүрелин илереткени болур. Үргүлчү арбан даргалаан Доңгак Дөжүлдейни –Дөжүлдей дарга, суму даргалаан Сарыглар Чаңчыкты – Чаңчык дарга, кожуун даргалап чораан Кара-Сал Каваакайны – Каваакай дарга, садыг яамызының сайыды чораан Сат Лопсаңны – Лопсан сайыт деп адагылаар.
Чаштар, элээдилер болгаш аныяктар ада-иезиниң чугаа-соодун дыңнап чорааш, хүндүлел ёзулалдарын бичиизинден билип алырлар, ынчангаш бүгү назынында эвилең, дыңнангыр, мөзүлүг, биче сеткилдиг, хүндүлээчел, дузааргак кижилер болуп артарлар.

---