Сүттен кылыр чемнер

Уурак (аа)

Уурак – кандыг-даа малдың төрээн соонда бир дугаар сүдү. Ол онзагай бот-шынарлыг. Чаш малдың өзүп-доругарынга эргежок чугула бүдүмелдер ында бар.
Тывалар ууракты хамык ак чемниң дээжизи кылдыр санаар. Ону төкпес, ыт-кушка бербес. Инек төрээн соонда баштай бызаазын эмзиргеш, арткан уураан саап, оран-чуртунче чалбарып өргүүр. Инек кышты хүр ашкан, эки чемнээн болза, ол ааный өңү кыскыл-сарыг, холга чыпшынып турар хоюг бот-шынарлыг болур. 2-3 хонарга уурак чидип, анаа чалаң сүтче шилчиир.

Уурак-биле сүттээн тыва шай
Сарыг шайның чемин шала арбыдадыр каггаш, дус чокка хайындырар. Шай хайны бээрге, ууракты хымыштап куткаш, уун дөрже кылдыр туткаш, холуй саарар. Ону шай-биле үзүк чокка быжыр сааргаш, ам дузап алыр. Бир эвес дусту баштай каар болза, аа-биле сүттээрге, шай иртпектели бээр, ынчангаш дус чок кылырының ужуру ол. Уурак-биле сүттээн шайның дээжизии оран-чуртунче, октаргай делгеминче мал-маган менди турзун, хойтпак-тарак көвей, ак сүдүм савазырап турар болзун, ажы-төлүм аазын ижип тодуг-догаа чурттазын дээн уткалыг өргүп-чалбарыыр. Ооң соонда шайның дээжизин баштай өөнүң ээзинге кудар, оон бодунга кудуп алыр, дараазында уругларынга кудуп бээр, ооң соонда кады-кожа өглериниң ээлерин чалап шайладыр. Аа-биле сүттээн шай кайгамчык амданныг, чаагай, чымчак суксун болур.

Хайындырган уурак
Инек сүдүн пашче хирези-биле куткаш хайындырар. Хайнып келген сүтче ааны бичии-бичиилеп кудар болгаш үзүк чокка саарар. Ууракты хоюг кылдыр азы арай суук кылдыр хайындырары анаа сүтче хөй азы эвээш ууракты кударындан хамааржыр. Үзүк чокка саарып тургаш, быжыр хайындырып алырга, сүт ышкаш суук эвес, шала хоюг, чаагай амданныг чем болур.
Ааның бодун чааскаандырзын хайындырып болбас, иртпектели бээр.

Уурактан кылган ээжегей
Шой пашче ууракты куткаш, улуг эвес отка хайындырар. Оон чоорту сарыг-сүт ылгалыр болгаш иртпек үнүп келир.
Сарыг-сүттүң чартыын өске саваже кудуп кааш, артканынга итпекти кызыл-сарыг өңнүг болгуже улуг эвес отка сыргырадыр хайындырар. Сарыг-сүт төнүп, ак итпек кызыл-сарыг апаар. Ээжегейниң болганы ол.
Ээжегейни сооткаш кадырбайн-даа чип болур. Эмин эрттир чаагай, чигирзиг тыва чем. Бир эвес ээжегей хөй болза, кадырып алыр. Ээжегейни өремеге холуп чиирге кедергей амданныг.

Сүт
Сүт – бойдустуң чайгаар бүдүрүп бергени кайгамчыктыг чем-дир. Сүт чемиштиг кандыг-даа дириг амытанга иези, ооң сүдү дег эргим чүве чок. “Төрүттүнген чериниң довураа - алдын, төрээн иениң сүдү - эм” дижир. Оон “ак чем” аймаан шуптузун кылыр, ол эм шынарлыг. Чижээ, өшкүнүң чаа сагган чиг сүдүн ижин-шөйүндү аараан бичии уругларга ижиртир чораан.

Теве сүдү
Теве сүдүн хөй кезиинде чал аңга ижер, шай сүттээр. Үргүлчү теве сүдү ижип чораан бичии уруглар кадык- шыырак, хөрекке дегдириишкин, ижин-шөйүндү аарыглары деп чүве билбес өзер. Оон хымыс база кылыр. Ол хымысты сарыы улуг кижилер тоолга орнунга ажыглап чораан.

Сарыг-сүт - сарыг-суг
Быштак кысканда, сүтке тарак ирткенде, ааржы шүггенде, сарыг-сүт ылгалыр. Ооң бетии чижээ бо: аякта тарак кырынче изиг сүттү кудуптарга, сарыг-сүт ылгалып, тарак иртпектели бээр. Сарыг-сүттү уругларга аартаткаш, иртпээн чиртир. Ол өл-шыктан камгалаар. Чамдык улус быштак кыскан соонда ооң сарыг-суу- биле баш-даа чуур чораан.

Өреме
Өреме – хой, өшкүнүң, инек, сарлыктың сүдүнден кылыр чем. Сүт үстүг, хөй болган тудум, өреме чаагай, кылын болур. Ону кылырда шой пашка сүттү долдур куткаш, отка хайындырар. Хайны берген сүттүң көвүүн хымыш-биле ускаш, өске савага чыыр. Сүттү көвүктелдир саарар. Сүттүң көвүү хөй болган тудум, өреме чаагай болур. Көвүк чоорту өжүп, сүт арай сооп кээрге, ол өремелеп турар сүттүң адаанга отту катап кывыскаш, чоорту чылыдар. Өремеленип турар сүттүң ортузу арай опайып олурда, отту чоорту өжүрер. Эртен өремелээн сүттүң өремезин кежээ, а кежээ сагган сүттүүн даартазында эртен сойгаш, тускай савага чыыр.
Бышкан далган, ааржы, тараа уруп каан тавактың шала кыдыынга сүт өремезин салгаш, аалчыже ажык талазын углай ийи холдап ийикпе, азы ооң холунуң тпенээн солагай холу-биле сөлей туткаш: “Бетиңерде тавак баарды” - деп сагындыргаш, чеңи-биле билээн дуй туткаш сунар турган.

Сүт көвүүнден кылган үс
Өремеден аңгыда хайындырган сүттүң баштайгы көвүүн савага долдур чыып алыр. Кажан көвүк сава дола бээрге, өл-шык дүшпес, кургаг черге ажыдыр салыр. Дүдүп үрели бербезин дээш үргүлчү карактаар. Ажый берген сүт көвүүн арыг хол-биле азы калбак ыяш булгааш-биле үс борбакталгыже чедир былгаар. Борбакташкан үстү часкааш, шой пашка чоорту отка хайындырар.
Ылгалып келген үстү тускай савага кудар. Сүт көвүүнден алган үс аксымаар өңнүг, саржагдан дудак чок амданныг. Бир эвес көвүк дүдүк болза үс ажыксыг амданныг апаар. Ынчангаш көвүктү кургаг черге
тургузуп, хайгаараары чугула.

---