Чаңчыл

Ат өлүрүнүң орнунга
Бот өлгени дээре.

Чаңчыл болза кижи амытанның эки чаңын база багай чаңын илередип турар мөзү хоойлузу болур. Чаңчылдың назыны кончуг узун болгаш быжыг. Чер кырынга кандыг-бир чон кажан тывылган болдур, ол үеден эгелеп, ол чоннуң өске чоннардан ылгалыр онзагай чаңчылы тыптып эгелээр. Чаңчыл болза үжүк-бижик тыптырының ырак мурнунда тывылган.
Чаңчыл болза – чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуң бодунуң үре-салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы болур. Тыва чоннуң чаңчылдары кижи төрелгетенниң эрте-буруңгу культуразынга шуут хамааржыр болгаш үнелиг эртине болур. Тыва чоннуң эрте-буруңгу шагдан бээр тыптып келген чаңчылдары шала чоорту сайзырап келген. Тыва кижилер боттарының ажы-төлүн чүгле он үш харга чедир кижизидип чораан. Он үш харлыг оол-даа, кыс-даа чүнү кылып болурун база чүнү кылып болбазын албан билген болур болгаш бүгү назынында бодунуң адын ханга былгаштырбас, довуракка боравас база төрел аймааның төөгүзүнге мөзүлүг кижи болурун дээди хоойлу кылдыр бодаар. Өгбелерниң ыдыктыг чаңчылдарын хажыткан оолдар, кыстар бүгү назынында ат-сывын бужартатканы ол болур. Тыва кижи хамыктың мурнунда адын ажы-төлүнүң мурнунга, ха-дуңмазының мурнунга болгаш төрел аймааның мурнунга арыг-чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хүлээлге кылдыр арттырарын көөр чораан. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары чоорту сайзырап келген.

Чүвени таныыры
Чаш уруг иезиниң иштинге шимчей берген хүнүнден эгелээш, авазын таныыр апаар. Бурун шагның тыва ёзузунда болза чаш уруг бир харлыг бооп төрүттүнер болгаш авазының чымчак холун өске кижиниң кадыгзымаар холундан безин ылгаар апаар. Чаш уруг чүвениң чыдын безин билир болур. Чөргектиң арыын болгаш чөргектиң хирлиин чаш уруг ылгап билир. Чаш уруг чүнү канчаарын ыглап угаадыр. Аштаан болза, ыглаар. Доңган болза, ыглаар. Аарый берген болза, чыккыладыр ыглаар. Тыва ёзуда болза кавайда чаш уруг чүнү-даа таныыр болур, ынчангаш удуп чыдырда, хеп-хенертен дааш үндүрүп болбас. Авазының чассыткан үнүн, анчыгзынган үнүн база өпейлээн ырын чаш уруг таныыр.

Чем чиири
Чаш уруг төрүттүнгеш, алгырып ыглаар болза, кончуг каң-кадык дижир.
Авазының эмиг сүдүн бир харга чедир ээп өскен уруг белен-селен аарбас болур, ишти өскерилбес болур, мөге-шыырак болур. Ава кижиниң сеткили ымзанган болза, эмиг сүдү тыртыла бээр дижир. Бир чамдыкта чаш уругну эмискиктеп азыраар ужурга база таваржыр. Хой сүдү болгаш инек соңгузу-биле чаш кижини эмискиктээр. Үнүштер, дириг амытаннар-даа, кижилер-даа чем чиир бооп чаяаттынган. Чаш уругну авазы колдап чемгерер. Авазы бир чер барган болза, өг иштинде артып калган угбалары ол чаш уругну чемгерер. Шала чоорту чем чиири назын аайы-биле ылгалып чоруй баар. Сүт ижери, шай ижери, арага амзаары, далган чиири, дүлген эът чиири, быштак чиири назын аайы-биле дыка ылгалыр. Улуг назылыг болгаш эрге-дужаалдыг кижилерни хүндүлеп чемгерери бир янзы болур болгаш тус-тус олурар черлерлиг болур.

Чүвени өскелээри
Тыва ёзуда болза бир хардан он үш харга чедир оолдар болгаш кыстар төрел кижилерин болгаш өске кижилерни албан билген турар. Өске кижиниң хевин кетпес, өске кижиниң сонуургаан айтырыынга шын харыыны бээр. Бодунуң кижизиниң хевин кедер. Он үш хар четпээн оолдар болгаш кыстар өске өглерге хонмас, чүгле кырган-авазының база кырган-ачазының өөнге хонуп болур. Он үш четпээннер өске орук-биле ырадыр чер чоруп болбас база өске кижиниң аъдынга ушкажып болбас. Чаш уругнуң хирнин чажырган өг орну болза ол-ла чаш амытанның төрээн чери, чурту ол болур, олаа кавының хемнерин, дагларын, ховуларын, азыраан малын, аң-меңнерин, оът-сигениниң ат-сывын он үш харлыынга чедир албан билген турар. Шала чоорту өске черлерниң улустарын болгаш үнүштерин билип алыр. Боттуң чүвезин хумагалаар, өскениң чүвезин оорлавас ужурлуг.

Чүвени чугаалаары
Чер кырынга кандыг-даа дириг амытан төрээн дылдыг. Чон бүрүзү база тускай дылдыг. Бир эвес кандыг-бир чон бодунуң төрээн дылын чидириптер чүве болза, ол чон бодунуң националын база чидиргени ол болур. Чаш уруг хамыктың мурнунда авазының чугаазын таныыр апаар, билир апаар болгаш чүү-даа чүвени ылгап билип алырын авазының чугаазындан эгелээр. Допчулап чугаалаарга, авазы кандыг дылдыг болдур, төлү база шак ындыг дылдыг болур. Дыл болза кижиниң национал омааның дээди сүлдези болур.
Тыва дыл болза делегейде бир онзагай болгаш бай дылдарга хамааржыр. Ылаңгыя тыва дыл дириг амытаннарның үннерин өттүнеринге кедергей таарышкан хувулгаазын үннерлиг. Он үш харга чедир тыва кыстар янзы-бүрү аялгалыг ырларны ырлагылаар. Он үш харга чедир тыва оолдар аъткылаштыр киштегилээр, бугалаштыр бустагылаар, хеккилештир эдер. Тыва дыл тыва кижиниң байын херечилеп турар.

Чүвени дыңнаары
Дыңнап чорааш, билип алыр дижир. Тыва чурту – тоолчулар чурту. Тыва уругларның бир онзагай школазы болза тоолчу кырганнарның тоолдарын дыңнап өзери болур. Тыва кижи тоң дора дизе бир тоолду албан билген болур. Тыва чурту – сыгытчыларның чурту. Тываның уруглары сыгыртыр, хөөмейлээр, каргыраалаар, борбаңнадыр ыраажыларның аразынга өзүп келгеннер. Оларның тааланчыг аялгаларын кара чажындан дыңнап өскеннер. Тыва кижиниң кулаа дыыңгыр дижирлер. Делгем ховуларлыг, шапкын хемнерлиг, кадыр дагларлыг Тыва чуртунга төрүттүнген оолдарның болгаш кыстарның кулаа кедергей дыыңгыр, чүвени кончуг сонуургаар, бир дыңнаан чүвезин утпас бооп чаңчыкканнар. Улуг улус чугаалажып орда, бичии кижилер оларның чанынга чыылбас. Улуг улус шайлап олурда, бичии кижилер оларның чанынга дааш-шимээн үндүрбес. Тоолчулар тоолдарын ыдып турда, бичии кижилер сонуургап дыңнаар. Ыраажылар ырларын ырлап турда, бичии кижилер таалап дыңнаар. Кандыг-бир чечен кижи солун чугаазын чугаалап орда, бичии кижилер ону дыңнааш, билбээн чүвезин билип алыр чаңныг.

Чүвени көөрү
Он үш харга чедир кыстар болгаш оолдар чер кырында чечектерниң өң-баазын бүрүлерин ылгай көрүп аарлар, мал-маганның өң-чүзүнүн дүгүнден ылгай көрүп аарлар, кандыг куштуң канчаар ужуп чоруурун ылгай көрүп аарлар. Чүвениң хевирин көрүп билири, чүвениң өң-чүзүнүн ылгай көөрү, сылдыстарның кайда-кайда тодарады көөрү, арбайны салындан танып көөрү – малчын, аңчы болгаш тараачын тываларның ажы-төлүнүң база бир онзагай чаңчылы болур. Чүү-даа чүвени баштай көрүп аары чугула дижир. Бир көрген чүвезин ол-ла хевээр сактып алыры чажыт чаңчыл дижир.

Кеттинери
Аъттың сынын эзер чазаар. Кижиниң сынын хеп чазаар. Тыва чоннуң үлегер чугаазы мээң үе-чергем кижилерниң ыдыктыг даңгыраа бооп чораан. Тыва агаар-бойдузу кадыг-берге, ынчангаш чазын, чайын, күзүн база кыжын кедер тус-тус хептерлиг болур. Үш хар четкен чаш уруг бопуун боду кедер, тонун боду кедер, ынчаарга курун авазы, ачазы баштай куржап бээр. Бөргүн база боду кедип алыр. Тыва кижилерниң аразында карачалдарның, дүжүметтерниң, ызыгууртаннарның, байларның, хамнарның база сөөлзүредир ламаларның анаа хүннерде, ажыл хүннеринде база байырлал хүннеринде тус-тус кедер хептери бар. Кол-ла чүве болза чеди хар четкен оол болгаш кыс уруг идик-хевин боду кедип алыр чаңчылдыг апаар. Кандыг хепти каяа шыгжаарын билир апаар. Он үш хар четкен тыва кыстар, оолдар кандыг хепти чүүден кылырын база улуг кижилерниң караанга ойбуннуг көстүрүн ыяк билир апаар.

Чүдүүрү
Тываларның бир национал чоргааралы болза Тыва чуртунда хамнаар чорукту кижи төрелгетенниң төөгүзүнге арттырып кааны болур. Тывалар болза тюрк аймак улустарга хамааржыр. Москва университединиң профессору Леонид Романович мынча деп бижээн: “В религиозном отношении тюрки были шаманистами”. Эреңгей очулгазы: “Шажын-чүдүлгезин алыр болза, тюрктер хамнаар улус бооп чораан”. Тыва кижи оран-делегей ээлеринге чүдүп чораан, даглар ээлеринге чүдүп чораан, хемнер ээлеринге чүдүп чораан. Тывалар тыва хамнарның каккан дүңгүрүнүң аялгазын дыңнап өскеннер. Хамнаар чорукка чүдүүрү дээрге тыва кижиниң база бир буруңгу чаңчылы болур.

Өттүнери
Тываларның бир онзагай чаңчылы болза, он үш хар чедир бичии чаштарны сула салып өстүрери, оларны коргудуп кончувас болгаш оларның сонуургаан чүвелерин карак ужу-биле хайгаараары болур. Аңчылар өттүнүп ойнаарлар. Малчыннар өттүнүп ойнаарлар. Сайзанактап ойнааш, өг хонар черни шилип алырын өөренип аарлар. Дойлуг черге ойнааш, мал-маган болгаш аң-мең дүрзүлерин ол-ла хевээр тудуп өөренип аарлар. Он үш хар чедир оолдар болгаш кыстар ийи үстүп алгаш, куда дүжүрүп ойнаарлар. Саанчылар бооп ойнаарлар. Чылгычылар бооп ойнаарлар. Бичии чаштар дыңнаан чүвезин, көрген чүвезин, сонуургаан чүвезин ол-ла хевээрзин өттүнер чаңчыл оларның келир үеде чуртталгазынга кончуг ажыктыг.

Чурт чанары
Төрээн чурту, төрээн дылы, төрел чону тыва кижиге ожуктуң үш дажы дег хайыралыг. Тыва кижи чуртун сактыр дижир. Тыва кижи бир чер чораан болза, төрээн чуртун болгаш төрээн иези сактыр. Хары черге тыва кижи өлүр ужурга таварышкан болза, авазының адын сөөлгү катап адаар дижир. Чуртунче чанар чаңчыл дээрге тыва кижиниң чуртундан чарылбас чаңчылы болур. Өске чурт чежемейниң-даа бай болза, тыва кижи бодунуң төрээн чуртундан черле чарылбас чаңныг.

Өгбелерниң ыдыктыг сөөгү
Ада-өгбениң сөөгүн салган чурт кончуг дижир. Тыва кижиниң төрээн чуртунга ынаа дээрге ада-өгбелерниң сөөгүн салган черден чарлып, өскээр көшпези ол болур. Өгбелерниң бурун чуртун ээлеп чурттаары дээрге тыва кижиниң эң-не ыдыктыг чаңчылы болур. Өгбелерниң тураскаалы болур даш көжээ турар черни тывалар чылдың-на улуг хамга дагыдар чаңчылдыг чорааннар.

Хумагалаары
Он үш хар чедир оолдар болгаш кыстар чүү-даа чүвени хумагалаар кылдыр чаңчыгар болур. Бүрүлүг ыяштың будуун сыкпас. Өскүс чашты ыгладып болбас. Дунчулаан балыкты кырып болбас. Уязында азы коңгулунда кандыг-даа куштуң оолдарын өлүрүп болбас. Кеткен тонунуң өөгүн үзүп болбас. Инек-карааның, кызырак-карааның, кызыл-каттың, көк-каттың, киш-кулааның болгаш тооруктуң үнер черлеринче чүгле улуг улустуң айыткалы-биле баар болгаш ол черлерге от салып болбас чаңчыл салгал дамчып келген. Оран кежиин хумагалап четтирер дижир.

Хүндүлээри
Бичии чаштар он үш хар четкелек чорда, улуг кижилерни хүндүлээр ёзуга албан өөредир. Бичии назылыг кижи бодундан улуг назылыг кижини таныыр-даа бол, танывас-даа бол, ону албан хүндүлээр. Кырган-авазының оттулар ыяжын чыып бээр. Кырган-авазының шай хайындырар суун суглап бээр. Кырган-ачазының эртер оруун хостап бээр. Кырган-ачазының эт-севинге черле дээп болбас. Кижини хүндүлеп көөрү база кижи-биле найыралдыг чурттаары дээрге тыва кижиниң бир ыдыктыг чаңчылы болур.
Шаандакы тываларның бичии чаштарны он үш харлыынга чедир чүнү кылырын, чүнү кылбазын ала-чайгаар айтып берип чораан ыдыктыг чаңчылы болза, көжер-дүжер амыдыралдың база бир дээди школазы болур. Аңгы демисели деп суртаал эгелээн соонда, тываларның ыдыктыг чаңчылы – эргиниң хоралыг артыышкыны болу берген, ол болза төөгүнүң улуг частырыы-дыр. Ам болза демократтыг ёзу келген, ынчангаш бистиң өгбелерниң чалыы салгалга арттырып каан ыдыктыг чаңчылы база оңгарлып келген. Ыдыктыг чаңчылды сагыыры дээрге төрээн дылын утпазы-дыр, төрээн чуртун чуртсунуп чурттаары-дыр, ада-өгбелерниң арыг адын камгалаары-дыр, хамнаан хамның эткир дүңгүрүнүң уянгылыг аялгазын таалап дыңнаары-дыр.
Тываларның ыдыктыг чаңчылы – өгбелерниң ыдыктыг чагыы.

---