Тос дагылга

Дээрни дагыыры

Дээрни дагыыр чорук – эң буруңгу дагылга бооп турар. Дээр дагыыры кончуг ховар болур. Биеэ шагда дагылганы колдуунда чайгы үеде эрттирер. Агаар-бойдус кааңнай бээрге, дээрни дагыыр турган. Бир шыырак Хам Дээрге, Октаргайга, Хүнге чалбарып, сеткилинден тейлеп, сүт чажып, арага чажып, ак чемниң дээжизин калбак даш кырынга делгей салып, күзүңгүлүг хамнаар чораан. Ол-ла хүн чаашкын чаъстап келгеш, Черни суггарыптар турган.
Алаак-шөлде тараан тараа суундан катты.
Ачылыг дээрим, чаъзыңдан чаъстадып көр.
Күжүр тараа арыг суундан кадып өлдү.
Хүннүң караан булут-биле көжегелеп көр.
Арбай тараа ногаан сывы саргарды,
Айның караан булут-биле көжегелеп көр.

Таңды дагыыры
Таңды дээрге эң бедик тайга, бажында меңгилерлиг, тас баштыг, өвүр талазы хүннээректиг, ары талазы аргалыг болгаш аң-меңниң турлаа, кат-чимизи элбек, казар байлаа чер иштинде чаштып чыдар бедик сын болур. Шаанда шагда Таңдыны ады алдаржаан эр хамнар дагып турган. Таңды дагаан черге улуг, биче назынның кижилери баар. Кадай улус даг эдээнге артып каар, эр хиндиктиг улус Таңды дагаан черге баар чораан. Таңдыны чылдың база дагып болур, колдуунда үш чыл болгаш албан дагыыр турган. Таңдының бажында оргулааш болгаш тас черге оваа кылып алыр, дагыыр хүндүс ынаар хамык чон чыглы бээр. Келген кижилерге болгаш Таңдының улуг ээзинге чиир чемниң база ижер суксуннуң дээжизин делгеп салыр. Таңды дагыыры дээрге тыва чоннуң ыдыктыг сүзүглели. Таңдыны дагып тургаш, тыва кижилер ол бедик сынның ээзинден ачы-буянны дилеп чораан, тус черниң байлаан камгалаарының база бир хевири кылдыр ажыглап чораан. Кижини кижи дарлаар, мөлчүүр болгаш бастыр чорук дендеп турда, таңма туткан дүжүметтерден өршээл дилевейн чораан, чүгле бедик чоргаар Таңдызындан тывалар өршээл дилеп чораан. Таңды дагыыры – буруңгу тываларның оран-чуртун камгалаан ыдыктыг байырлалы болур.
Барып-барып бады келген
Бажы бедик Бай-ла-Тайгам!
Багай тыва албатыңны
Базындырбайн өршээп-ле көр!
Эглип-эглип бады келген
Экти бедик Бай-ла-Тайгам!
Эвээш-биче тыва чонуң
Элеттирбейн өршээп-ле көр!

От дагыыры
Отка чүдүүр чорук тываларга эрте-бурун шагда-ла турган. Бистиң ада-өгбелеривис хамык-ла чүвени от чаяап турар деп бодап чораан болгаш чылдың-на отту дагыыр турган. Өг бүрүзүнге одун дагыыры – шуут ыдыктыг чүдүлге турган.
Күс – от дагыырының үези. Башкы хар чаап турда, отту дагыдар. Ук шаанда отту шыырак хам дагыыр чораан. Шала сөөлзүредир лама кижи отту дагыыр апарган. От ээзи килеңневезин дээш, улуг кышты хүр ажарынга от ээзи дузалаар болзун дээш, уруг-дарыг кадык-шыырак доруксун дээш, өгнүң алдар-ады чон мурнунга арыг-чаагай болзун дээш отту дагыдар. От дээрге тыва кижиниң ыдыктыг болгаш чүдүүр бурганы. Тыва улустуң эрте шагдан ада-өгбе салгап келген мындыг сүзүглели бар:
Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар.
Отче суг кутпас – сунезининиң оду өжер.
Отче бок октавас – караа согурарар.
Отту арта халып болбас – чурту карартыр ядараар.
От орнун базып болбас – кежии чайлаар.
Көшкен кижи одунуң орнун арыглап каар – сеткили ак болур.
От хайыракан, өршээзин! От чаяачы болгаазын!
Одун дагып турган өгге чонун шайладыр. Дөгерген иртиниң эъдин дүлүп чиир, отче чаглыг төжүн чаларадыр, отту дагаан хамга азы ламага ужазын салыр. От дагыыры – от ээзинге чалбарып чүдүп турары ол болур.

Суг бажын дагыыры
Бойдусту камгалаарының дээштиг аргаларын бистиң ада-өгбелеривис шагда-ла ажы-төлүнге ыдыктыг сүзүглел кылдыр арттырып каан. Сөөлгү чылдарда, ылаңгыя 1945 чылдың сөөлүнде, сууржудулгага сылдаглап алгаш, арга-арыгның ыяштарын хайыра чокка хыдып каапкан, салаа хемнерниң суглары сайынга киир каткылап каан. Балык дунчулаар черлерни чазый кижилер частыр былда-биле буза-чаза тепсип кааптарга, оларның балык-байлаа ховартаан.
Тыва кижилерниң суг-биле холбашкан ыдыктыг сүзүглелдери тургулаан:
Суг чүдедип болбас – аарыг тыптыр.
Сугже бок октап болбас – авазының эмииниң сүдү болур.
Суг чанындан ыяш кезип болбас – салаалары куяңнаар.
Суг чанынга албаннап болбас – бостаазы ыжар.
Суг бажындан өл ыяш кеспес – чаш амытаннар сылданыр.
Суг бооп балыктавас – кижиниң кежии чайлаар.
Суг бажын дагыыры тус-тус уткалыг болгаш ёзу-чурумнуг.
Бирээде, уруг-дарыг сылданы бээрге, хам кижини хооп эккелдиргеш, суг бажын дагыдар чораан.
Ийиде, чылдың дагыыр суг бажы туруп болур, ооң кол ужуру болза, олаа кавының арга-ыяжы өссүн дээн уткалыг болур.
Үште, байыыр дээн кижи суг бажын дагыдар чораан. Кижиниң байыыры суг-биле холбашкан бооп турар.
Дөртте, суг бажын хан-төрел ызыгуурун үспес дээн кижи дагыттырар чораан. Суг бажы – черниң судалы дижир. Кижиниң судалы-биле суг бажы актажып согар дижир.
Беште, суг бажын суг ээзинден өршээл дилеп келгеш, дагыдар дижир.
Дагып каан суг бажы тыва кижилерниң сагыжынга эң-не ыдыктыг болгаш хумагалаар чер болур. Суг бажы дагыыры дээрге-ле бойдустуң байлаан камгалаан бурун арга, чер иштиниң суглары, дамырак суглар болгаш хемнерниң суглары кажан кезээде арыг-чаагай турзун дээн өгбелерниң ыдыктыг бодалы болгаш сүзүглели болур.

Хам ыяш дагыыры
Хам ыяшка чүдүүр болгаш хам ыяшты дагыыр чорук тываларга үе-дүптен бээр туруп келген. Буруңгу тываларның сөс-домаанда хам ыяш дээрге хам дытты ынчап турган. Хам дыт дээрге узун назылыг, узун дурттуг болгаш эң быжыг ыяш бооп турар. Хам дытты кандыг-бир черниң бөлүк чурттакчыларынга бараалгадып дагыыр турган. Кожа-хелбээ чурттап турар аалдарның ишти аъжын-чемин белеткээр, хам дытты дагыдар, ооң чанынга байырлаар турган, ооң кол утказы – сол-менди чурттаарын хам дыттың ээзинден дилеп турары ол болур. Дагылгалыг хам дыт чанындан ыяш кеспес, аң өлүрбес болгаш олаа кавыга чер казары хоруглуг турган. Хам дыт дагыыры – тыва чоннуң буруңгу сүзүглели болгаш оран-чуртунуң байлаан камгалаан база бир аргазы болур.

Тел ыяш дагыыры
Бир дөстен дыт, шиви, терек кожаланчып үнген болза, ону тел ыяш дээр. Буруңгу шагның тывалары тел ыяшты кижи амытанның үре-салгалының өзүп сайзыраары-биле холбаштырып чораан. Тел ыяштың дазылы быжыг. Ону кандыг-даа шуурган тура соп шыдавас. Ынчаарга ийи аӊгы сөөк кижи ашак-кадай болурга, оларнын уруг-дарыы база мөге-шыырак болур дижир. Бир эвес хан төрел улус өг-бүле тудар болза, оларның ажы-төлү шүүлен, арган болгаш аарыычал болур дижир, ынчангаш эрги Тываның ёзузунда үш ада угундан төрел улус ашак-кадай болбас, шуут хоруглуг турган. Тел ыяшты хам кижи дагыыр. Хам ыяш, тел ыяш, бай дыт дагыыры – тыва чоннуң аас-кежикти күзээн, чуртунуң байлаан камгалаан база ажы-төлдүг аас-кежикти күзээн ыдыктыг бодалдарын илереткен сүзүглели болур.

Оваа дагыыры
Оваа дагыыры – эрте-бурунгу тываларга чер ээзинге чүдүүрү-биле шуут холбашкан бооп турар. Аңнап чораан кижилер олчалыг болган черге бир-ле демдекти кылып каар турган. Ол черге өске аңчы келгеш, олчалыг болганда, ол-ла чер ээзинге амыраан сеткилин илередип, база бир дашты салып каар турган. Ол-ла чернин чоок-кавызындан чыып азы ай-бес казып чип турган кижилер амыраан сеткилин илередип, ол-ла черге дашты салып каар турган. Бо болза оваа дагыырының бир дугаар үези бооп чадавас. Тыва чуртунга мал ажылы сайзырап турар үеде оваа дагыыры бир янзы апарган. Мал-маганның өзүп сайзыраарынга, агаар-бойдустуң кадыг-бергезин ажып шыдажырынга таарымчалыг черге чурттаан кижилер ол-ла черниң ээзинге чүдүп, амыраан сеткилин илередип, бир-ле эптиг черге дашты салыр азы мал хараар бедик черге дашты салыр турган. Бо болза оваа дагыырының ийи дугаар үези бооп турар. Кыжы соок, чайы изиг Тыва чуртунда тараа тарыыр кара хөрзүннүг алаактар, шөлдер, ховулар эңдерик. Ол магалыг черге тараа чаагай дүжүт бээр боорга, олаа кавыга чурттап турган төрел бөлүктер бир-ле бедик черге дашты салыр, онзалап демдеглээр база дагылганы албан кылыр турган. Бо болза оваа дагыырының үш дугаар үези бооп турар.
Оваа дагаан черге шүүлген мөгени, эрткен аътты, шылгараан ыраажыны чылдын-на илереткеш, чыылган чоннуӊ мурнунга көзүлдүр шаңнаары дээрге, ол чурттун чонунуң күштүүн, хөглүүн база сүр күштүүн илередип турары ол болур

Буга бажын дагыыры
Суг ээзинге чүдүүр чоруктан буга бажы дагыыр деп ёзулал тыптып келген. Эрте-буруңгу Тывага тарааны кара хөрзүннүг буга суу чедер черлерге тарыыр турган. Буга бажы дагаан черге улуг назылыг кижи артыш холумактыг хымыраан сугну суг ээзинче, Таңды ээзинче, оран ээзинче чалбарыг чажып тургаш, йөрээл салыр.
Тос таңдым, өршээңер.
Долаан бурганым, өршээңер.
Долу, чаашкын чагдырба,
Доңат-дожат болдурба.
Ак чем элбек болзун.
Арбай-тараа саглаң болзун.
Ажы-төлүң менди болзун.
Аарыг-аржык ояр болзун.
Булуттуг дээр килеңневес болзун.
Буга дөзү бузулбас болзун.
Улуг-Хөндергей үерлеп чыдар болзун.
Улуг дүжүт сава сыңмас болзун.
Көк дээрим , өршээ.
Чыраалаң бугам суу, өршээ.
Базып турар черим, өршээ.
Буга бажы дагаан черге мөгелер хүрежир, аъттар чарыштырар, ыраажылар мактал ырларын ырлаар. Буга бажы дагыыры дээрге аныяктарны ада-өгбезиниң кылган ажылын ыдыктап көөрүнче угландырган сүзүглүг байырлалы болур.

Көжээ дагыыры
Көжээ дээрге даштан кижи дүрзүзүн оюп-сиилбип кааны болур. Тываның девискээринде даш көжээлер азы көжээлер эндерик. Кижи көжээлер болза бистин үениң беш чүс чылында азы Тываның девискээринде эрте-бурунгу түрктерниң хаан төрелиг күрүнези турар шагда кылдынган болуп турар. Көжээни чүгле хамнар дагып турган. Көжээ дагаан черге эвээш санныг кижилер баар. Аъштыг-чемниг болгаш арага-дарылыг баар. Көжээге чеде бергеш, оон чиге мурнунга калбак ыяш салган, оон кырынга дүлген эът, быштак, саржаг салыр. Көжээни бузар, тура казар, боолаар чорук Тывага шуут хоруглуг турган.
Көжээни дагыыр чорук – караң чүдүлге болгаш төөгүнүң тураскаалын камгалаар чорук-биле холбашкан турар азы даш тураскаалды буруңгу тывалар өлүрткен маадырның сүнезини кылдыр чүдүй бергенин херечилеп турар. Көжээ – тыва чоннуң ыдыктыг тураскаалы. Көжээ дагыыр сүзүглелди көжээни камгалаар буянныг херек кылдыр көөрүнче шаг-үе чыгадып келген.

---