Келин кыстар шилиишкини

Шаанда келин азы күдээ шилиир ындыг чаңчыл база турган. Ону «келин көөр», «күдээ көөр» дижир турган. Ол шилиирде, келир үеде кунчуу азы каты кижи кыстың азы оолдуң чүгле чаражын, хевир-дүрзүзүн, хеп-сынын эвес, а аажы-чаңын, ажылгыр-кежээзин, мөзү-бүдүжүн дыка оваарымчалыг хынап көөр турган. Бир эвес ие кижи чоок-кавы аалдарның «кыс апарган» уругларын шилиир турган болза, ада кижи «күдээ көрүп», ырак-узак аалдар кезип, албан-биле чорук кылгылаар турган.

Келин кыстың кол эртер шылгалдазы – «уран кыс удазынга ораашпас» деп угаадыгны херек кырында бадыткаары. Ол дээрге кедергей уран-шевер эвес-даа бол, кыс кижиниң ажылгыр-кежээзин, адаккыр-тудунгурун көргүзери болур. Бирээде, ол. Ийиде, келин кыстың аажы-чаңының топтуу, алыс бодунуң мөзүлүү, бүдүштүү. Келин кижиниң кол сагылгазы, ылгавыр онзагайы – мөзү-бүдүжүнде. Тыва улустуң «чаражынга шай хайындырып ижер эвес, чажынга аът өртээр эвес» дээн үлегер домаа ажыл кылып билбес, адыыргак-ёзуургак чоруктуң азы «хей чараштың орнунга биче сеткилдиг, кежээ, төлептиг болганы дээре» деп сөглеп турар.

Кыс кижиниң аажы-чаңында үнелиг чүүл – ооң биче сеткилдии. Улуургаан черле ажыы чок: чеже-даа угаанныг, чараш мага-боттуг, шевергин арын-шырайлыг болза, биче сеткилдиг боор болза, улам эки. Адыыргак, сыңзыг кижи хүндүткел чок. Кезээде эвилең-ээлдек чорууру албан, эвилең чорук кыс кижиниң чон аразынче «кирериниң» дүлгүүрү.

Ынчангаш шаанда кунчуг кадайлар келир үеде ооң оглу-биле өг-бүле тудар, иези дег кунчуунуң орнунга аал-чурт тудар кенин үстүнде сагылгаларны барымдаалап, шилип ап чорааннар.

Келин шилип аар дээн сонуургалдыг тала оглу элээди апаарга, чаа-ла назы-хар чедип орда-ла, хеле-бүдүү хөделип эгелээр. Кончуг дээн тывынгыр кадайлар чоок-кавы аалдарның кыстарын чагы азы негей тон дааражып, ширтек сыржып бээринче чалап эгелээр. Ынчан оларның чевени, шевери-даа ылап көстүр, аажы-чаңы-даа ылап таныттынар. Шынап-ла, ындыг ук аалга ачылаткан уругларның айбызы чаңгыс хүн эвес, а дора дизе ийи-үш хонар чүве болганда, ол үениң дургузунда кыстарның чүгле тудунгур шевери эвес, а аажы-чаңы, мөзү-бүдүжү база илереп кээр дээрзин «кунчуг» шагда-ла өттүр көрген.

Чамдык кыстар эмин эрттир чугааккыр болгаш каттырар, хөөрээр дээш, кылган ажылын соора-даа кылыр, ине-чүскүүн-даа чидирип алган болгулаар. Ындыг уругларны «чаңы чаңзывас, аксы-мурну ойда-кайда, топтуг бүдүш чок, каткыжы, куруг чугаалыг» дээш, дораан холуурлар.

Кыс кижи кайы-хамаанчок черге хидиледир каттырган херээ чок. Улус аразынга хөлүн эрттир каткызы былырааш, «суук каткылыг» кыс кижини чон хүндүлевес боор. «Эдиген мал сүт чок, каткыжы кижи сүме чок» деп база чугаалаар.

А чамдык уруглар эвээш чугааланыр, хөйнү кылыр, кылган ажылы шынарлыг, быжырымчалыг боор болза, дораан эскертинер, ындыг уруг ынчангаш келин кыс болурунга төлептиг болганы ол.

Ынчап кээрде кайы-даа бүдүжү: арын-шырайы-даа, аажы-чаңы, ажылгыр-тудунгуру-даа өй-тавында болза, кунчуг кижи ындыг кысты аксындан дүжүрбес, мактап ханмас. Уругнуң ада-иези-биле чоорту чоокшулажып, үнчүп-киржип, оолду ол аалче хеле-бүдүү айбылап, оглу дыңназын дээш, уругнуң дугайында ажыт-чажыт чокка чугаа аразында мактай каап олурарлар.

Чоорту оол амдыы аалга күдээлеп, арны чазыгып, ижигип эгелээр. Оларның ам «хүрегенниң күжүн көрүп» эгелээни ол. Бир катап шак ындыг кунчугларның бирээзи алдыы, үстүү аалдарның кыстарынга сиир дырадып, каттырып, дүк дыттырып, дүргек долгаткан дээр. Алдыы аалдың уругларының каткан сиири удазын дег узун, чымчак, өй-тавында болган, а үстүү аалдың ындыг эвес, дырап тура үзе соп, чуду кара кылган болганда, каткан сиири кадыг, безерек чоон-чодур болгулаан дээр. А дүк дыдарда, алдыы аалдың уруглары чыышкын адаанда хөм кырынга дыдып, арыг ширтек кырынче ынчалдыр довурак-доозун тогладып, буруладып олурганнар-дыр.

Ооң соонда элээди уругларга кадыг, чымчак идиктер хончузу даараар силер дээш, белен майык-быжыглар ап берген чүве-дир. Ынчан үстүү аалдың уруглары дораан-на даарап кирипкен, а алдыы аалдың уруглары ора:

– Кадам, идиктер даараарынга ыскыттаар чүве чогул, чымчак идиктерни хыглаар бе, хыглавас бе? – деп айтырганнар дээр.

– Эр-хейлер, кыстарым, ада-иеңер аалдар адаанга хонар, айбы күүседир, ажылгыр тудунгур улус болгай. Силер ынчангаш чүү чүвениң бар-чогун эндеведиңер – деп кадай харыылаан.

А үстүү аалдың уругларынга:

– Силерниң ол чүвелерни эскербезиңер чөп. Чүге дээрге ада-иелериңер чаңгыс хем унунда кады-кожа хонуп-дүжүп чоруур арат-чонунуң үргүлчү үстүнче чүткүүр, аалдар бажынга хонар бис дээр, ажыл-ишке улуг тура чок, чүгле айбыладып чурттап чоруур болгай. Ынчангаш силерни ажылга өөретпээни ол-дур – деп, амдыы кыстарны угаадып, сургап турган.

---