Куда хеви

Куда

Куда-дойну күдээ оолдуң аалынга дүжүрер. Ол “уругну алыр” деп ёзу-чурум-биле эгелээр.
Келин кыстың авазы уруун амыдырал-чуртталганың улуг оруунче үдеп, кудаларынга хүлээдип бээр бетинде, ооң аптаразынга хамык хевин, каасталгаларын суккаш, камгалал ээреннерин база суп бээр. Уругну аалындан үдээрде, ак сүдүн чоруур чүгүнче чашкаш, үнүптерлер. Ол болза, “оруу ак, эки чурттазын” дээн уткалыг.

Келин кыс чоруурда, кады мал-маганын база сүрүп алыр. Келин кысты чаа эзер-чонаа-биле дерээн аътка олуртур. Хамык кудалаан кижилерни кыстың талазындан улуг кижи баштаар. Орукка күдээ оолдуң төрелдери кудаларын үш катап уткуп, тургузар. Одаан салгаш, изиг аъш-чемин белеткээш, ширтек чадыгларын чаткаш, аъш-чемин делгээр. Келген кудаларын шайлаткаш, арага-дарызын кудуп, чугаалажып, хөөрежирлер. Аалдың чоогунга база-ла уткуушкунну кылып, оолдуң аалынче кирерде, хүн аайы-биле аалды үш катап долгангаш, доктаарлар.

Күдээ оол ада-иези, дөргүл-төрели-биле куданың аъш-чемин белеткеп алган уткуп турар. Аалда улуг кижи келинни уткуп, сүт-биле холуп каан аржаан суун чажып, аас-кежикти, кежик-чолду аныяктарга йөрээр. Келинниң эккелгени чаа өөн тиккеш, аңаа отту салгаш, аныяктарын чаа өгже чалап киирер. Өгге оолдуң төрелдери аныяктарга аяк шайын кудуп, куда-доюн эгелээр.

Кудада келин кыстың идик-хеви, каасталгалары

Кыстың иштики хевинден тура, чаа болур. Иштинден көгенек хөйлеңни, даалымба кулажы чүвүрнү азы чаа ырыктаашты кедип алыр. Тыва херээжен улус чайгы тон иштинден хөйлең кетпес, чаңгыс чүвүр кедип чорааннар. Хөйлеңни чайын изиг боорга кетпес, сериин соок үелерде кедип чораан.

Эдектиг тонун, угулзалыг чараш кадыг идиктерин, чараш шегедегин кедиргеш, каасталгалары: сыргаларын, чинчи-шурузун, билзектерин, эвээш дизе холдарынга ийи-ийи кончуг чараш үнелиг даштар – коралл (кызыл шуру), бирюза (оюу), агат (ак шуру-биле) каастан билектээштерин, ол ышкаш оттуун дергизинге баглап, чараш ховулун (ине хавы), кур каасталгазын курунга азар. Оон баштаңгызын, думаалайын кедириптер.

Тываларның хөй кезиинде келин кыс бодун “өг-бүлелиг, ашактыг” деп көргүзер дээнде кедер хеви – эдектиг тон болур. Ону кудазынга бир дугаар кедер турган. Ынчангаш дүгдеп келген соонда, ол чараш тонну даарадып, белеткээр. Эдек тон дугайында М. О. Сиянбиль Чөөн Азия чоннарының символиктиг демдектери-биле тайылбырлап турар: «Тывалар шаандан тура “Дээр – адам, Чер – ием” дижир чораан. Хептиң үстү – Дээр азы Аданың демдээн, хептиң адаккы кезээ – Чер – үре-салгалды бээр Ие кижиниң демдээн көргүзүп турары ол. Тоннуң үстү биле адаан ортузунда кур кызыгаарлап турар. Кур үстүнде тоннуң хойну – Дээр-Аданың демдээ боорда, ие кижиниң аа сүдүн, чуртталганың ыдыктыг суксунун ыдыктап, камгалап турар болгаш бодунуң бүгү-ле байлаан хойнунга шыгжап, кадагалазын дээн уткалыг. Адаккы эдектиң алгый бергени – келир үеде салгалдарынга төрүттүнүп, чаяттынарының чаагай хостуг оруун ажыдып берип турарырың демдээ. А шалаңы келир салгалга бай чуртталганы йөрээп турарының демдээ болур.

Тывалар шалаң дужунда чирикти “Мурнуу эдээн ажы-төлү, а артыы эдээн анай-хураганы чаза базып чорзун” дээн уткалыг дижир. Ооң база бир утказы – эдээнден уруглары туттунарынга эптиг болзун дээш, чириктиг кылган дижир. Өг-бүлениң быжыг туружун камгалаар демдек – моюндуруун сырып даараан “хана-карак” угулза болур.

Шаанда, ылаңгыя бай улустуң тонунуң чеңи дыка узун болур, оларны хилиңден азы торгудан уштуктап даараан болур. Узун чеңнер ээзиниң бай-шыдалдыын, кара хирлиг ажыл кылбас, ызыгууртан бай кижи дээрзин көргүзүп турган.

Эдектиг терлик тонунуң кырындан келин кыс шегедекти база кедер турган. Шегедек – херээжен улустуң тон кырындан кедер, чеңи чок, моюндурук чок, ийи кыдыында чириктерлиг, узун уннуг хеви. Кудага шегедекти торгудан, хорагай, хилиң, маңныктан даарап кедер. Ол хүннүң кедер хепке хамаарышпас, колдуунда байырлалдар үезинде бай-шыдалдыг херээженнер кедер турган.

Келин кысты оолдуң аалынче кудалап апаар бетинде, чажын эде өрүүр. Аңаа куда хевин, каасталгаларын кедирген соонда, уругнуң ада-иезиниң өөнүң чаныга чараштап, каастап сырып каан ширтекти чаткаш, ооң кырынга кудусту (кыдыгларын пөс-биле калбартыр хаштап каан, кылын, улус олурар кидис) салыптар. Ооң кырынга өгленчип турар аныяктарны олуртур. Оон күдээниң солагай холу-биле келинниң оң холун чүң хендир-биле шарааш, холдарын саржаг-биле чагган соонда, келин кыстың авазы уруунуң чажынга сай чаштар-биле чалаа-караны, чоон, чараш болзун дээш, кады тудуп өрээш, чаваганы баглап каар.

Чаваганы чүгле өглүг херээжен улус чажынга баглаар.

Думаалай – куда үезинде келин кижиниң күдээниң аалынче чоруурда, ооң төрелдеринден арнын чажырып, бажынга салып алыр шывыы. Ооң кырындан баштаңгыны кедип алыр. Думаалай – аржыыл хевирлиг дөрбелчин торгу шывыг. Тей орнун борбайтыр чинчилер-биле аңгылааш, карактар дужунда үттер кылып каан болур. Ону ак, ак-көк, ногаан пөстерден даараар.

Баштаңгы биле думаалайны үнелиг даштар-биле каастаар. Тыва чон думаалай биле баштаңгыны салгалдан салгалче дамчыдып, ол төрел бөлүктүң бай-шыдалының демдээ кылдыр эдилеп чораан. Думаалайны куданың ийиги хонуунда ужулгаш, хомду хааржаанга шыгжап алгаш, баштаңгызын кедип алыр. Ону херээжен кижи бүгү чуртталгазында камныг шыгжап, эдилээр.

Күдээ оолдуң идик-хеви, каасталгалары

Күдээ оол кудазынга база чараш хептиг болур турган. Эр улустуң тонун тыва улус кажан-даа оорук, богаа-биле кааставас. Куда дээрге байырлал болгай, ындыг болганда, тонун өңгүр, чараш торгулардан даараар, хорагай биле кыдыгларын минчиир, чеңнерин узаткаш, маңнык, хилиң-биле уштуктап каар турган.

Кудада күдээ оол идик-хевинге немей каасталгаларын кедип алыр. Эр улустуң каасталгалары улуг хемчээлдерлиг болгаш аар турган: оттуун, хынныг бижээн, чараш хөөргезин (думчук таакпызын шыгжаар херексел) чаңчыынга (хөөргениң хавы) суккаш, курунуң ийи талазынга кончуг чараш дергилеринге илчирбелээш, астып алыр чораан. Таакпызының херекселдерин: таакпы хавын, даңзазын, соңгулуур (улуг эвес, ишти хос, чартык бөмбүкке дөмей херексел), чушкуужун (даңза чушкуур херексел) хойлап алырлар.

Аар аянныг чараш билзектерни, сыргаларны, билектээштерни эр улус база кедер турган. Эр улустуң сыргалары мөңгүн борбак сыргалар болур, биче хемчээлдиг. Тонунуң кырындан чараш кандаазынны кедер.

Кандаазын – шыва тон кырындан кедип алыр чолдак, чеңи чок хеп. Кудада хилиң, маңнык пөстерден иштинге бөдүүн пөс-биле додарлап тургаш, даараар. Ол турум моюндуруктуг, өөлеттиг, эдээнде чириктиг. Ук хепти шыва тон кырындан кедер.
Байырлал бөргү кылдыр кожагар бөрттерни, шиш баштыг бөрттерни чараш кылдыр дошкалааш, маактааш, кедип чораан. Дошканы өрээш, маактап каарга, кандыг-даа бөрт байырлал шинчи кирип келир.

Кудага келин-даа, күдээ-даа угулзалап, хээлеп каан чаа кадыг идиктерни кедерлер. Кадыг идиктиң хөмүн хүрең-кызыл кылдыр дыт чөвүрээзинге өңнеп тургаш, будуп алыр. Байырлал идиктерин шынарлыг садыг хөмнеринден даараар, азы кылын инек, азы аът кежинден даарап кылыр. Ол идиктерге ак кидис ажыглаар, узулзалап тургаш, сырып даараар.

---