Тываларның аъш-чеми
Тываларның көшкун мал ажылдыг амыдырал-чурталгазынга база-ла мурнуку хевээр сүт болгаш эът аймаандан кылган аъш-чем колдап турган. Чем продуктуларының бир кол чүвези болза хойтпак турган. Хойтпактан божа үндүрүп алгаш, божаның сарыг-суун аксып каапкаш, ааржы азы курут кылып ап турган. Сүттен быштак база кызып чип турган. Сүт чемнерниң иштинде бе хымызын база демдеглээри чугула. Сүт аймаандан кылган аъш-чемнер болгаш оларны кылыр аргалары ырак төөгүден бээр-ле туруп келген, чижээлээрге, хымысты гуннар үезинде-ле кылып турган.
Тываларның аъш-чеминге эът аймаа чугула черни ээлеп турган дээрзин үстүнде чугаалаан болгай. Эң-не ынак эъди хой эъди биле чылгы мал эъди бооп турган. Хой эъдин үзе кескилээш, кайызын кандыг төрелдеринге азы аалчыларынга бээриниң чурумунда аъш-чемни коллективтиг үлежип чиир турган баштайгы амыдырал тургузуунуң эрте-бурунгу чаң-чылдары арткан тургулаан. Хөй чүс чылдарның дургузунда улустуң амыдыралчы дуржулгазының ачызында тывалар эътти чүгле кыжын үүжелеп алыр эвес, харын изиг үеде безин кадырып хеңмелеп алыр аргазын билир турган.
Тываларның аъш-чеминге, ылаңгыя XIX вектиң төнчүзүнден эгелээш, үнүш аймаа чемнер улуг черни ээлей берген. Тывалар боттарының ажыл-агыйынга арбай болгаш чиңге-тарааны тарыыр апарганнар. Тываларның ылаңгыяда ядыыларның, чайгы үеде хүн-бүрүде ижер, чиир аъш-чеминиң аразынга чемиштиг черлик оът-сиген сыптары болгаш дазылдары улуг ужур-дузалыг бооп турган, оларны дыка хөйнү чыып белеткеп ап турганнар. Чижээлээрге, ай, бес, үүргене, мыйырак, маңгырзын, согуна, хылба дээн чижектиг оон-даа өске чүүлдер араттарның аъш-чеминге элээн улуг черни ээлеп турган. Тываның тайга чурттуг чонунга черлик үнүш чемнер оон-даа артык улуг ужур-дузалыг турган. Балык база-ла чемге ажыглаттынып турган.
