Даштар дугайында угаадыглар

  Даштар кижиниң ажыл-агыйында, чүдүлгезинде, оюн-тоглаазында база бир кѳскү черни ээлеп турар. Оларда тѳрээн чурттуң, ѳг-бүлениң кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиңниккен. Ындыг даштарны ужурлуг даштар дээр.

  Чамдык даштар тускай тѳѳгүлүг, ужур-уткалыг, чажыттыг. Чижээ, «Самыылыгның чүрээ» деп Кызыл хоорайның адаккы талазында чүрек дүрзүлүг инек-дашты ол черниң улузу шаандан тура «чер бѳмбүрзээниң бир кезээниң тѳвү» деп ыдыктап чорааннар (К. Кудажы). Чамдык улус ону «хин-даш»-даа дээр. Ынчангаш тѳѳгү болгаш тоолчургу чугааларда даштарга хамаарыштыр барымдаалыг үндезиннер черле бар. Даштарны бѳлүктээри:

• Эдилел даштары;
• Тѳрел бѳлүк улустуң даштары;
• Тѳѳгү-тураскаалдыг даштар;
• Чурт-девискээр даштары;
• Ойнаар даштар;
• Кѳдүрер даштар;
• Суг даштары;
• Каасталга даштары.

  Эдилел даштары ѳг-бүлеге хамааржыр, колдуунда салгал дамчып келир. Дээрбе, согааш дажы, чаныы, хайырга ѳг-бүлениң чугула эдилелинге хамааржыр. Эдилел бүрүзү бир-ле чүвениң утказын, чажыдын бодунда сиңирген болур.

 Чижээ, согааш дажын уруг сузу дээр. Кыс кижи согааш дажынга кончуг камныг. Кымга-даа бербес, чүгле уруу ѳгленгенде, аңаа белек кылдыр бүдүү сѳңнеп болур. Согааш дажы тып алырга, аас-кежик деп санаар.

  Кавай дажы. Ол бичии салаа хире болгаш шѳйбексимээр болур. Ындыг дашты хем эриинден ап алыр. Уруг-дарыг ѳзүп, кавай хереглевестей бээрге, ооң иштинге суп каар. Кавай куруг тургуспас деп тыва улустуң чугаазы бар.

Үттүг-даштар

  Шаг тѳѳгүден бээр бурунгу тыва кижилер ыдыктыг даштарны онзалап кѳѳр чораан. Дашта медерел бар, ол бодунуу-биле тынып, билип турар. Кажан оваага даш салып тургаш, ону октап болбас, оожум салыр. Дашты черден анаа-ла кѳдүрүп азы ап болбас (чалбарыыр). Бойдуста бүгү чүве оруннуг, халас кежик турбас.

  Үттүг-дашка таварышкан ѳѳрүүр, ону кежиктиг азы чолдуг даш деп санаар. Бурунгу славяннар ындыг дашты дагаа чуургазы элбек, ыт-куштан, араатандан сол-менди болзун дээш дагаа кажаазының иштинге азып каар, Сѳѳлүнде кижилер ону мойнунга-даа астып алыр апарган. «Бурган караа», «Ыт бурганы», «Дагаа бурганы» деп адаар.

  Үттүг-даш бодунуу-биле онзагай. Дамды дүжерге – бергелерни хѳй удаа эрткени ол (хѳй чылдар соонда үт тыптыр). Ындыг дашка душкан кижиниң чоруу чогуур, күзели бүдер. Ол даш багай чүүлден кижини камгалаар. Бир эвес кижи аңаа сеткилинден бүзүрээр болза, даш дузалаар. Караң кѳрнүр, кадыы кошкак, саң-хѳѳ, биржаларда ажылдап турар кижилерге аажок чугула. Баш, диш аараан таварылгада аарыг черге салып болур. Бурунгу үеде уруг эмзирер (мастопатиялыг) иелерге домнаашкынга ажыглаар турган. Эмиг сүдүн даштың үдүнче саарга, аарыг намдап, эттинер. Бир эвес күзел чогуп, бүде берген болза, үттүг-даш боду буступ каар. Когаралга таварышканда, сагыш-сеткил муңгараанда, чаа ажыл бүдүрер, угаанын мѳѳңнеп чыыр, кандыг-бир шаптараазынны эртер дээнде үттүг-даш дузалаар.

  Үттүг-даштарны тывалар бурунгу үеден бээр эдилеп, ыдыктап чораан. Чамдык бичии уруглар орай кылаштаар азы кылаштааш кээп ужар таварылгада ол дашты тонунуң моюндуруунуң артынга илип каарга, уруг дүрген кылаштай бээр.

  Малчын улус сүт-саан элбек, мал-маган ѳзер, ѳдек-хонажы эки болзун дээш, үттүг-дашты сүт саар хумуңунга баглап алыр.

  Үттүг-даштарның хевирлери аңгы-аңгы болур, улуг-даа, биче-даа боор.

  Ол дашты боду тып алыр болза улам эки. Ону садып азы кым-бир кижи берген болза, арыгладып, диргизип алыр. Душ бооп таваржып, бодунга садып алыр болза – олча. Ындыг даштар шапкын хемнер эрии сайларга чыдар. Ол кижиге белен кѳзүлбес, эскертинмес.

  Үр үеде уругланмас херээжен кижи үттүг-даштар (хаялар) чанынга дыка үр олуруп, күзелин бүдүрер. Үттүг-даштарны колдуунда караң кѳрнүр азы хамнар эдилээр турган. Ону мойнунга кедип алгаш чоруурга, кара күштер халдавас. Азы орун бажынга азып ап болур.

  Кузел бүдүрерде  ай чаазында, эртенги хүн хаяазынга үттүг-дашты тудуп алгаш, сагыш-сеткилинден диленир. Азы болза, солагай холунга ону тудуп алгаш, айтыр салаазы-биле хүн эргилдир долгап тургаш, күзелин бүдүрер. Ону кылыры ындыг-ла амыр эвес.

  Ыдыктыг даштарның ужур-утказын улуг кижилер ажы-тѳлүнге чугаалап, чаагай мѳзү-бүдүшке чаңчыктырып чорза эки. Ол дээрге кижи тѳрелгеттенниң эрткен тѳѳгүзү, культуразы.     

---