Тыва кижиниң азыраан малының ыдыктыг сѳѳктеринге хамаарылгазы

  Тыва кижи азыраан малынга дендии хумагалыг. Ол дээрге-ле ээзиниң кызымаан, ажылгырын, уйгу-чыдын чок, эрес-кежээзин бадыткап турары ол. Тыва кижи малын кайы-хамаанчок тѳтчеглевес. Аргажок хереглээр апарза, кыс малды камнаар. Чазап каан ирт, серге, шары дээн ышкаш малын согар. Кажан-даа «ѳлүрер» деп каржы сѳс ажыглавас, «дѳгерер», «ѳзээр» деп чугаалаар. А кажан малды дѳгерип алгаш, эъдин дүлгеш, ѳг-бүле кежигүнүнден аңгыда, кожаларынга салыр чаңчылдыг чораан. Азыраан малының эъдин, сѳѳк-даяан безин кайы-хамаанчок октавас.

Калбак-чарын

  Шээр малдың калбак-чарнын хемдиирде, калбак талазындан эгелп хемдиир.Чарынны диштевес, чүгле бижек-биле чиир. Чарын эъдин чааскаан чивес, чүге дээрге чаргызын алзыр кижи боор дээр. А чааскаан чер-черинге чораан болзуңза, дириг бойдус-биле үлежип чиир. Одаглан черинге одагның ээзи-биле, д­ѳрт чүкче бичии кескиндилерни октап, каракка кѳзүлбес, кулакка дыңналбас чүвелер-биле, курт-кымыскаяк-биле үлежип чиир.

Үттүг-чарын

  Үттүг-чарынны хайындыргаш, эскеш, ону дораан чиир дээр. Ол база сүүзүннүг, кончуг эки эъттиг сѳѳк. Үттүг-чарынны хемдивейн, хондуруп болбас, чүге дээрге үттүг-чарында буянныг болгаш бузуттуг ийи карак бар. Хемдивейн баарга, бузуттуг караа кѳрүп чыдар боор, ол ѳгнүң эр ээзинге багай дээр. Бир эвес шуут чиир чай чок болган болза, үттүг-чарынның буянныг карааның эъдин ѳттүр кѳстүп турар кылдыр кезип каар. Ынчан бузуттуг карак багай чүве халдатпайн баар.

Ужа биле тѳш

  Куда-дой ужа-тѳш чокка черле эртпес болгай. Ол дээрге тыва кижиниң хүндүлел ёзулалы-дыр. Ужаны улуг назылыг, улуг албан-дужаалдыг кижиге хүндүткел-биле салыр. Хүндүлүг кижиге ужаны салырда, улуг деспиге, азы кандыг-бир калбак сава кырынга сунар. Ону салырының мурнунда савага чоданы баштай каап алыр. Чүге дээрге чоданы дириг амытанның чырык чер кырынга чорда, эң-не быжыг баганазы дээр. Ынчангаш чоданың кырынга ужаны чаларадып чалыр.

Ужаны шын кезери

  Быжырып каан ужаны улуг деспиге салып алыр. Салып каан ужаны узун дургаар ооргазын куду алзы ийи талазындан кезип бадырар. Оң талазынга дѳрт, солагай талазынга дѳрт дилиндек кылдыр аянныг кезип бадырар. Ужа биле кудуруктуң тудушкан черин бир доора кезер. Кудуруктуң куду баткан ийи талазындан ийи борбакты үзе кескеш, оларны тускайлап алыр. А кудурук бажы оттуң дээжи чеми болганда, дораан отче салып болур. Ындыг арга чок болза, ону шыгжап алыр, оон бодунуң одун чемгерер. Ужаны үлээрде, хүндүлүг аалчы боду үлээр. Чоок кавызында чонга чедиштирерин кызар. Ол хүндүлүг кижи кескен ужаны ийи холдап сунар. Келген чон хѳй болза, улуг савага салгаш, үлеп чорудуптар. Ону ужа сартыы дээр.

Тѳштү салыры

  Тѳш база хүндүткелдиг чем. Ону хүндүлээн кижизинге азы аал-коданның эң улуг назылыг кижизинге салыр. Тѳштү салырда, ычап-ла онгак черин кѳрүндүр, чаглг талазын деспиже кылдыр салгаш, тѳштүң кегжирин хоора кескеш, борбак эътти шаалдалай немей салыр. Чүге ыяап-ла ѳрү кѳрүндүр салырыл дээрге, мал дириг чорааш, дѳрт даванының кырынга оъттап чорда, малдың тѳжү ѳрү кѳрнүп алган чоруур. Ынчангаш тѳштү албан ѳрү кѳрүндүр салыр. А кажан хойну дѳгерер дээш, ойтур октап аарга, тѳштүң оңгак талазы черже кѳрнү бээр, а сагдыг талазы дѳгерген кижиже кѳрүнген болур. Ынчангаш ол мал ам чок деп чувениң юадыткалы ол-дур. Кижиниң сѳѳлгү чоруунга ажаап тургаш, тѳштү куду баштандыр салыр, азы чаглыг талазын ѳрү кылдыр, чүге дээрге ол кижи ам бо оранда чок ышкажыл.

Чаак сѳѳгү

  Тыва кижи азыраан малының бажындан дуюгларынга чедир долузу-биле ажыглап чораан. Ону ѳртеткеш, куйгалааш, янзы-бүрү аъш-чемче хуулдуруп, ажыглап чоруур. Кижи кандыг-даа башты, чүнүн-даа бажын ыяап-ла чаагындан адырар. Ону адырарда, чүгле эр кижи адырар. А херээжен кижи адырып болбас, чүге дээрге иштиг херээжен кижиниң эъди аарып турда, шупту чүстери кошкап, чымчап, адырлы бээр, Ол үеде чүгле бажында чаак сѳѳгү адырылбас дээр. Ынчангаш кыс кижи чаак сѳѳгү адырбас ужурлуг. Бир эвес ѳгде эр кижи чок болза, чаш оглунуң холунга бижекти кады тудуп алгаш, чаакка дегзип, домнажып алыр. «Мен эвес, оглум адырды» деп чугааланыр.

---