Девиг – хүрешти тускай аян, шинчи киирип турар онзагай чараш чаңчыл
Хүреш – шаг төөгүден бээр чоннуң ынак оюну. Ол чыыш, байыр-наадымның эң-не көрүштүг, солун кезээ болуп, кижиниң күш-шыдалын, мөзү-шынарын сайзырадыр мөөрейлерниң бирээзи. Тыва хүреш бөдүүн дүрүмнерлиг болгаш чонга чоок база көрүштүү-биле ылгалдыг.
Эрте-бурун шагдан тура тыптып келген эртиневиске эки хамаарылгалыг, хумагалыг болуру чугула. Мөге кижи чоннуң төлээзи болганда, маргылдаа, оюн үезинде сагыыр чаңчылдарны – хүрештиң дүрүмүн эки билир турар ужурлуг. Ону чаңгыс кижи чогаатпаан, а чоннуң чурумчудуп алган чаңчылы-дыр. Бистиң тыва чоннуң чер-чурт аайы-биле чамдык чаңчылдарывыс аңгы-аңгы болгай, а ында багай чүве чок, харын-даа чоннуң тывынгыр, сагынгырын, чаңчылдарның байлаан көргүзүп турар. Чижээ: Сергей Ынаажыкович Ооржактың бижээни-биле, Сүт-Хөлде “мөгениң довураан кактаары” деп чаңчылын алыр болза, октаан мөге ушкан эжиниң турарынга дузалашкаш, ооң солагай талакы белин таварты оң холу-биле суйбай аарак чартык долганып, октаткан мөгениң оң холунуң адаа-биле эрткеш, ам девиир. Ону мөгениң октаттырган эжин хүндүлээниниң, биче сеткилдиин илереткениниң ёзулалы дижир.
Чамдык таварылгаларда мөге бодундан улуг назылыг азы ат-сураа улуг мөгени октап-даа алза, аштырган кижиниң холунуң адаа-биле эртерин сагып турар. Ол база-ла хүндүткелдиң демдээ. Мөгелер үр хүрежип, окташпайн туруп бээр болза, оларны хончулаштыргаш салыптары, база-ла тыва хүрештиң бир онзагай чаңчылы. Маңаа ат-сураа алгый берген, азы улуг назылыг мөгеге баштай эптиг турушту тудуп алырын онаг мөге чөпшээреп турар.
Девиг – тыва хүрешти байырлал шинчи, тускай аян киирип турар онзагай чараш чаңчыл. Ак-көк дээр адаанда хостуг, чоргаар киискип чораан эзирге дөмей чараш девиглиг чораан шаандагы мөгелер Арзылаң Чаңманны, Арзылаң Чамыяңны, Шоружук биле Дарыжыкты улус-чон амдыгаа дээр сактып, магдап чоруур. Ындыг чараш девиг-сам оларның бодун, таварышкан онаан болгаш чыглып келген көвей чонун хүндүлеп, чаңчылдарны сагып чораанындан тыптып, мөгелерниң хей-аъдын киискидип, тура-соруун көдүрүп чораан. Амгы үениң мөгелериниң аразында кайгамчыктыг чараш девиир мөгелер база хөй. Хүреш санында-ла ындыг мөгелерни тодарадып, тускай шаңнап, мактап-даа турар.
Мөгелерниң девиирде сагып турар ёзулалдары
Мөге салыкчызынче үнери
Мөге салыкчызы мөгелер орар черге чоокшулап келгеш, холун өрү көдүрүп алгаш, мөгезин кыйгырып, ону алгап-йөрээп манап турар. Ады үнген мөге содак-шудаан эдип-чазааш, салыкчызының чанынга чедип, оң холу-биле чазаанчының оң талакы эктинден даянып алгаш, солагай холун өрү көдүрүп, үш баскаш, көрүкчүлер-биле мендилежип, байыр чедирген соонда бодунуң онаан манап турар.
Девип үнери
Хүрежир мөгелер бот-боттарын манажып алгаш, деңге девип үнер. Ооң мурнунда мөге дөңмектерин үш катап часкаар. Ооң утказы – эр кижи үш хевирге (хүреш, аът чарыжы, ча адары) маргыжар дээрзин көргүзүп турар. Баштай оожум, сергек шошкуп үнгеш, хүрежир чери чедип келирге, холдарын өрү көдүрүп, улаштыр девиир. Хүрежир шөлүнге келгеш, дөңмектерин баштай иштин, оон даштын ийи катап часкап, “ийи экер эрлер таваржы бердивис” деп көргүзүп, хүрежиринче чалаар.
Девиглерниң утказы Хүрештиң эге чадазы – девигниң дугайында Россияның күш-культура болгаш спорттуң тергиини, спорт мастери Кызыл-оол Монгуш дыка эки тайылбырлап бижип турар. Ооң тайылбырындан алырга, девиг – мөгениң онаг манап, эът мага-бодун хүрежиринге изиргендир белеткеп, удурланыкчызын октаар соруун күштелдирип, хей-аъдын, сүлдезин чон мурнунга бедидип, хүрештиң чараш самын көргүзүп турары ол. Девиир дээрге девиржиир деп сөстен укталган. Аът болза үзүүргедир, девиржидер, баш бурунгаар белеткээри болур.
Хүреште девигниң ужур-утказы чаңгыс эвес. Бирээде, эзир куш дег сүрлүүн, аваангырын көргүзүп турары ол. Ийиде, бодунуң мага-бодун ам болур дээн белен эвес сегирҗип алыышкынга белеткеп, хол, будун, шупту шыңганнарын ээлгир, шимченгир кылдыр белеткээни ол. Үште, бодунуң угаан-медерелин чүгле хүрешче угландырып, бар энергиязын, иштики күжүн мөөңнеп ап турар үези ол. Дөртте, бодунуң онзагай девии-биле удурланыкчызының ооң дугайында бодалын будалдырып, ону сүртедир дээн утка база бар. Бо бүгүнү кадып кээрге, мөге бүрүзү бодунуң эът-ханының, күш-шыдалының, аажы-чаңының аайы-биле кымга-даа белен дөмейлешпес девиглиг болуп кээр. Мөгениң канчаар девиири – ооң бодунуң хууда херээ.
– Чүге дөңмектерин часкаарыл?
Тываның хоочун мөгези Ооржак Дапыл Аныяновичиниң харыызы: “Хүреш дээш дөңмектерниң мурнун, ча дээш артын, аът дээш, катап мурнун часкаар. Ол дээрге “эр боттарывыс таваржып келгенививсте хүрежип, ча адып, аъттарывыс чарыштырып көөр бис бе?” – деп турары ол. Ча дээш артынга часкаан ужуру дайын чепсээ сөөлүнде болзун, чүгле иевистен чаяаттынган кара күштеривисти шенежип, ийи аъттарывыстың маңын көрүптер бе? – дээни ол”.
Девиглерниң тайылбыры
Эзир девии
Дээрде ужуп чоруур куштарның сүрлүү эзирниң түр-күчүзүн көргүспүшаан, удурланыкчы эжим сени кара черни “харт” кылдыр, сигенниг черни “сирт” кылдыр черле октап көрейн деп турар.
Хартыга
Хартыганың кашпагайын, дээлдигенниң дезиин ажыглап тургаш, сээң бодуңнуң күжүңнү бодум күжүм кылып, сербээдеп, сезиг ап чадап туруңда, карак чивеш аразында кара довурак кырында чыдар кылдыр октадыр сен дээн.
Буга
Туткан черимни тура соп туруп, баскан черимни сээң баарың эъди халаңайнып турар кылдыр тепсеп, касканнап тургаш, бустаан, мөөрээн буганың күчү-күжүн күш кылгаш, кара черни сирт кылдыр, карааң одун кызаш кылдыр октаар мен дээн уткалыг. Буга черни каскаш, соонче октап, бустап турар болгай.
Хараачыгай
Хараачыгайның сыг кылдыр ужуп үнгеш, дээрге бедик эвес самнап-ойнап, чалгыннары-биле хей агаарны чассыңнадып, суйбап ойнап турганы дег девип тургаш, эът-кежиң аарышкылыг эвес кылдыр хоюңнадыпкаш, октапсымза, черде чытпас сен бе?
Хүрештиң төнчүзүнде ийи мөге окташкан соонда, октадып алган мөге содааның баан чежип, “аштырганы-биле чөпшээрешкеш”, тиилекчиниң оң холунуң адаа-биле эртер. Ынчан октаан мөге оң холу-биле октаткан мөгениң ооргазында “довураан кактааш”, тиилелгениң девиин теп, самын самнаар.
Девигни төндүрерде дөңмекти чаңгыс часкаар “тиилелге мээңии болду” дээнин көргүскени ол.
- Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
