Төрелдежип аалдажыры

  Бир ада кижи элээди апарган оглун ырак черде чурттап чоруур бир-ле кырган өгбези-биле таныштырар. Чижээ, Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергейде чурттап чоруур ада кижи Өвүр кожууннуң Торгалыгда чурттап чоруур улуг назылыг төрелинге азы адазының эң улуг акызының өөнге чорук кылып чедер. Ол аалдап баарда, көгээржиктиг арагалыг, хапта дүлген эъттиг, аргалыг болза семис ирттиң ужазын хапка суп алыр, оон ыңай ак чем аймаан тус-тус хаптарга суккулааш, таалыңнап алыр. Арагалыг көгээржикти эзеринге чыпшындыр дергилеп алыр.

  Ырак черже аъттаныр айын, хүнүн чарын азы хуваанак салыр кижиден айтырып алгаш, адашкылар аалындан аъттаныптар.

  Адазының акызы болур азы иезиниң угбазы болур улуг назылыг кижиниң аалынга чеде бергеш, аалдап келген кижи мынча дээнин дыңнаар:
– Өршээзин, Хайыракан. Оглуңнуң өскенин. Адазынга эш болган оол-дур. Төрелин билбес кижи мелегей дижир. Төрелдежип келген оглумну. Орук-суур эки келдиңер бе? Келгениңер бооп-тур.

 Кырган акызынга оглун таныштырып келген кижи арагалыг көгээржиин сөңнээр, аштыг-чемниг хавын сунар.Бир хонар, ийи хонар, хөй дизе үш хонар.

 Төрелдежип аалдажырының ыдыктыг ужуру болза, тыва кижилер бодунуң хан төрел кижилерин тос ада угунга чедир албан билген турар ужурлуг. Тос ада угундан хан төрел кижилер ыңайлаар болза, оларның оолдары болгаш кыстары өгленчип болур.

 Тыва ёзуда төрел аймааның чиңгине угун чидирбес чаңчыл турган. Ол төрел аймааның Моңгуш, Сарыглар, Сат, Хомушку, Долаан дээн ышкаш аттарын оолдар албан эдилээр турган. Моңгуш уктуг кыс уруг Куулар уктуг ашакка барган болза, ол ашааның Куулар деп төрел аймааның адынга ала-чайгаар кире бээр.

Аалчының ады.
Ала хаптың дүвү.

  Бо үлегер чугаа болза шаг-шаандан туруп келген болгаш, аалдажыр чоруктуң ужур-утказын илередип турар. Төрелдеп келген он үш харлыг оолга кырган адазы шыдалдыг кижи болза, хөлге кылдыр эр чавааны белекке бээр. Бир эвес балдыры кошкак кырган болза, төрелдеп келген оолга белек кылдыр оттук-бижээн берип болур.

  Төрелдеп келген кижини аъткарарда, хавын дүптеп бээр. Бурун ёзуда төрелдеп келген аалчыны куруг чандырбас, дүптүг хавын куруглатпас турган. Келген аалчыны дүвү чок хаптыг чорудар болза, ядараарының демдээ кылдыр билип чораан.

  Төрелдежип аалдажыры албан турган, кижилерниң шыдалдыындан база кончуг хамааржыр. Өөнүң ээзи чок калган, кыс уруу он үш харлапкан кырган угбай дижик. Ол угбай чоок төрелиниң эң улуг назылыг болгаш шыдалдыг кижизинге бир баскан быштактыг азы бир көгээр арагалыг, азы бир хапта арыг-чаагай чиңге-тараалыг аалдап баар.

  Ол угбай чеде бергеш:
–Уруумну силерге таныштырып, көргүзүп келдим, кырган-ачай. Силерниң өөңерге кончуг барыксаар кижи-дир. Силерге келдивис бо – деп, эптиг-эвилең чугаалааш, бир болза көгээржикте арагазын, бир болза борбак хапта ак чемин сөңнеп сунар.
–Урууң өскенин але. Бо уругнуң сыртыын амдыгааштан эгелеп, белеткээр болгай – деп кырган-авазы чассыдып чугаалаар.

  Бурун шагда ава кижи хүндүлүг кырганынга кыс уруун көргүзери дыка ужурлуг. Кыс уругнуң келир үезин бодап, мал малдап алыры болур. Кыс уруунга херек чүвени улуг назылыг кырган-авазы баш бурунгаар чугаалап бээр. Ол кыс уругнуң чаражын, мөге-шыыраан, шеверин, ажылгырын, угаанныын, чаптанчыын кырган-авазы бир-ле бүдүштүг оолдуг кижилерге ужурашкаш, чугаа кадында чугаалап орар боор. Оолдуг кижи ол кыс уругну келин кылып алзын деп күзеп орары ол.

  Аалдап келген авашкылар чоруур деп барганда, кырган-авазы ачылыг-буянныг чугаазын чугаалаар, кыс уругга бээр чүвезин бээр. Ол кыс уругга анайлыг өшкү белекке бээр, азы мөңгүн билзээн уштуп бээр. Хавын база дүптээр, бир чамдыкта ол хаптың иштинге курут суп каар, азы сыңыйда саржаг суп каар. Он үш харлыг кыс уругга боошкунда бооп каан көк өңнүг чинчилер база бээр.

  Он үш харлыг кыс уруг ынчан авазы биле кырган-авазының аразында чугааны дыңнааш, кедизинде баргаш, бир оол-биле өгленир деп чүвени бүдүү билип алыр. Кырган-авазы ол уругнуң авазының болгаш адазының чоок төрелдерин адап, чугаалап бээр, ол чүл дээрге уруг бодунуң төрели болур оолдарны билип алзын дээш.

  Бир кижи төрели азы таныыры, танывазы кижиден чугула херек чүвени дилеп аар дээш, аалдап чеде бээр. Оолдуг кижи болза, он үш харлыг оглунга хөлге кылдыр бир кулунну азы бир чавааны шыырак төрелинден азы бай кижиден арагалыг, аштыг-чемниг аалдап чеде бергеш, дилеп алыр.

“Көгээржик аксынга келген мал”, “Көгээржик аксынга келген анайлыг өшкү”, Көгээржик аксынга келген хунажык” деп чүве ол.

---