Тос сүзүк

 Тос сүзүк дугайында тодаргай бижээн чүүлдер эртем ажылдарында таварышпайн турар. Кырганнардан дыңнап бижээн торулга чугааларда тос сүзүк бар бооп турар. Шаанда шагда тыва кижи бодунуң чурттап турган черинге, хонган чуртунга, долгандыр турар бойдузунга хамаарыштыр чажыг чажар сүзүктерлиг чораан. Хайындырган шайын, хууңда сүдүн, хойлааракта арагазын бодунуң сүзүк кылдыр көрген чүвезинге чажар.

 Чажыг чажар дээрге тыва кижиниң ыдыктыг черинге сүзүү болур.

 1. Эртенги шайын үнген хүнче өгнүң кыс ээзи чажар. Чер чораан болза, эр кижи хайындырган шайының үстүн алгыш-йөрээлин чугаалап тургаш, хүнче углай чажар.

 2. Тыва кижи хүнче эртенниң-не чажыг чажар болза, айже бир катап чажыг чажар: үнген айның чаазын көргеш, чажыг чажып чалбарыыр. Ооң утказы болза бүдүн айның дургузунда чылыг боорун дилээни болур.

 3. Эр бооп төтүттүнген тыва кижи назынының иштинде кандыг-бир хемниң бажынче үнген болур, ынчан хойлааракта ап чораан суксунун ол черге чалбарып чажар.

 4. Тыва кижи дээрдиве хүннүң чажыг чашпас. Дээр диңмирей бээрге, хууңда сүттү дээрже углай чажып чалбарыыр. Сүттү чажарга, дээрден чаңнык дүшпес деп улус билип чораан.

 5. Ырак-узак орук чоруур дээнде, тыва кижи чурттап турар чериниң эң бедик тайгазынче, Таңды-сын ээзинден өршээл дилеп, бодаан бодалын бүде бээрин күзеп тургаш, чажыын чажар.

 6. Шаанда шагда тыва кижи кат-чимис үнер, аң-мең турар арга-арыгже аңнаар азы каттаар дээнде, чажыг чажар чораан. Анаа хүннерде чашпас.

 7. Улуг хар уруп, улуг чаъс чаап туруп бээрге, азы каш хүн улаштыр хат хадып туруп бээрге, шаандагы шагның тывалары оран-делегейже сүт чажып, чалбарыыр турган. Бо таварылгада Оран дээрге чер кырында бүгү октаргай дээн уткалыг.

 8. Айның чаазында тыва кижи чурттап орган өөн үш долгандыр хүнгээр эргилип, эртенги шайын чажып чалбарыыр. Айның чаазында өг иштин артыш-биле албан артыжаар, уруг-дарыгны база артыжаар турган. Аарыг-хамчык өг иштинге турбазын дээш чажыг чажар.

 9. Ада-өгбе чуртунга чедип келгенде азы эрги чуртка бодунуң өөн тип хондурганда, тва кижи албан чажыг чажар турган. Бурун шагда тыва кижи өгбе чуртун бир чылын бир катап эргиир, хойлааракта арагазын чажып, ак чемин өргүп, алгыш-йөрээлин салып, чалбарыыр турган.

 Шаанда шагда тываларның амыдыралынга колдуг таваржыр турган чүдүлге дээрге бистиң өгбелеривистиң оран-чуртунга ынаан, ооң байлаан хумагалап чоруурун база ыдыктыг черлерин сактып чоруурун илередип турар.

Оран-делегейге тураскааткан сүзүктүң йөрээли:
Оран-делегейим, өршээ!
Оран-делегейим, авыра!
Азар Курбусту, өршээ!
Ак сүдүм чажып тур мен.
Чагган чаъсты соксат, хайыракан
Чаңнык одун чайлат, хайыракан
Арбай-тараамга долу дүжүрбе
Азыраан малымны менди тургус.
Дээр адам, өршээ!
Чер ием, өршээ!
Кызаңнаашты кырлаң арты-биле чаларат
Кара булутту арттың арты-биле хойзувут.

---