XX вектиң эгезинде кыдат садыгжылар дугайында
XX вектиң эгезинде Англия, Япония, Германия, АКШ (Американын катышкан штаттары) болгаш өске-даа күрүнелер Кыдаттың император чазааның киржилгези чокка Азия чурттарынче шургуп кирер дээн чүткүлдерин дыңзыда бээрге, хаан чазааның Тывага болгаш ылаңгыя Моолга чорудуп турган политиказы улам-на күштелген. Ооң-биле холбаштыр кыдат император Тывага бодунуң эрге-чагыргазын быжыдарын оралдажы берген. Ынчангаш 1903 чылда кыдат садыгжыларга Тываже кирип, садыглап болyp дугайында чөпшээрелди берген, ол болза «Тываны тускайлаар» дээн политиказындан ойталааны ол болган. Аңаа харыы кылдыр орус хаан база-ла чогуур хемчеглерни ап эгелээн.
Кыдат садыгжылар орус-тыва садыглажылгага дыка когаралды чедирген. Чазактың камгалал хайгааралын, ол ышкаш даштыкы (англи, америк) капиталдың деткимчезин ажыглааш, олар орус садыгжыларны шиитпирлии-биле кызып үндүрүп турган. Кыдаттың садыг бүүзелери Тываның эң-не хөй чурттакчылыг черлеринге тургустунган. Кыдат садыгжылар кандыг-даа керээлерни тоовайн, тываларны ужур арагаладып, кыска үениң дургузунда арга-меге-биле, чиижең садыг-биле болгаш экономиктиг эвес-даа албадал-биле канчаар-даа аажок хөй малды база тыва ажыл-агыйның өске-даа продуктуларын холунга хаара тудуп алганнар. Кыдат садыгжыларның ажыл-чорудулгазы тыва араттарны хоозурадып, оларның ажыл-агыйын буурадып турган. Россиянин садыгжылары колдуунда-ла чурт иштиниң чиг-эдин садып ап турганнар. Ынчаарда төлежилгени акша-биле кылып турган, чүге дээрге ол үеде Тывага кыдат акша-биле чергелештир орус акша база күштүг турган. Тывага кыдат болгаш орус акша натуралдыг орнажылгадан акша саарылгазынче киргенин көргүскен болгаш ол болза улуг депшилгелиг ужур-уткалыг болган.
Ол уеде орус-тыва экономиктиг харылзааларның бир чугула хевири болза Тывага орус садыгжыларның капиталистиг хевирлиг ажыл-агыйларының организастанып эгелээни болур. XIX вектиң 90 чылдарының тончузунде чамдык орус садыгжылар Тывага боттарынын улуг ажыл-агыйларын тургуза бергеннер.
