Хөөмейниң хевирлери. Аңгыр-оол Хертек

Тыва хөөмейде каш аңгы хевир барын чангыс кижи харыылап шыдавас. Мен хөөмейде беш кол хевирлер бар деп билир мен—сыгыт, хөөмей, каргыраа, эзеңгилээр, борбаңнадыр.

Артканнарын бо беш кол хевирлерге даянгаш тывылган, оларның адырлары, янзылары деп болур. Чаа тыптып, эглип кээп турар адырлар устунде беш хевирлерниң аяннары-дыр.

Эзеңгилээр, борбаңнадыры сыгыт, хөөмей, каргыраа дег тускай хевирлер деп оларны күүседир онзагай аяны бадыткап турар. Эзеңгилээр, борбаңнадырны үш хевирниң кайызынга- даа даянып күүседип турар бис. Ынчангаш ону адаарда сыгыт, хөөмей, каргырааның-даа уезинде эзеңгилээр хевирже кирип, чараштырып, борбаңнадыр хевирже шилчип хоюглап тур дээр бис. Ындыг бедик деңнелге улуг дуржулгалыг хоочун хөөмейжилер, салгал дамчып келген чаяан-мергежилдиг аныяктар күүседип шыдаарлар. Чижек:

Эдер-даа бол, этпес-даа бол

Эзеңгилеп берейн адыр.

Болур-даа бол, болбас-даа бол

Борбаңнадып берейн адыр.

Эзеңгилээр хевирни күүседирде, чугле Тывавыстың янзы- бүрү дүрген шимчээшкиннериниң ачызында кыңгырадыр ырлаар бис. Борбаңнадырда аас ишти, эриннерниң дузазы-биле чуглуп орган дег, дески хоюг аялгаларны үндүрүп турар бис. Эзеңгилээри — сыгыт, хөөмей, каргырааны каастап чырыдар хевир, а борбаңнадыры ол үш хевирни хоюглап дамчыдар хевир-дир.

Мында эзеңгилээриниң аныяк назынныы, а борбаңнадырыньң узун назылыы көстүп турар.

Каңзып (канзып) — сыгыт, хөөмей, каргырааның бир янзы күүседир адыры. Каңзып дээрге туттунар, боданыр, быжыгланыр дээн уткалыг сөс. Каңзып — канчаар-даа арга чок байдалга таварышкан, килеңнеп, качыгдаан азы уярап мунгараан кижинин бодунга ырызы, азы хөңнун чазаан аргазы болур:

Хомус болган мээң үнүм

Кандыг хүндүс үстүр ирги.

Хомду болган мээң сыным

Кандыг ойга чыдар ирги.

Каңзыпты сөс чокка узун шөйдунчек кылдыр-даа күүседир.

Чыландык — чаш, бичии, өзүп орар дээн сөс. Од дээрге хөөмейниң кыйгызы, бичии кижиниң шенелдези, эге чадазы.

Чыландык деп сөстуң утказында хөөмейже дораан кире бербес, бичиилеп, чоорту өөренир дээн угаадыг бары илдең.

Хөөмей хевиринге күүседир аяннар

Чыландык, өпей-хөөмей, хөөмей, бырланнадыр, думчуктаар, хөректээр, канзып, хөөмей-сыгыды, хөөмей-каргыраазы, чаа- хөөмей (увай аай, увай аай, увай оой, увай оой).

Сыгыт хевиринге салып болур аргалар

Чыландык, чаш-сыгыт, сыгыт, сирлеңнедир, думчуктаар, хөректээр, дамырактаар, каңзып, сыгыт-хөөмей, сыгыт- каргыраа, киштедир.

Каргыраа хевиринге ырлаар адырлар

Чыландык, карыш-каргыраа, каргыраа, думчуктаар, хөректээр, дамырактаар, каңзып, тайга каргыраазы, кожагар каргыраазы, хову каргыраазы, каргыраа-сыгыт, каргыраа-хөөмей.

Эзеңгилээр хевирниң янзылары

Саяк эзеңги, даадык эзеңги, маңнаар эзеңги, эзеңгилээр сыгыт, эзеңгилээр хөөмей, эзеңгилээр каргыраа, думчуктаар янзылары, деспең-сыгыт, деспең-хөөмей, деспең-каргыраа. Эзеңгилээриниң думчуктаар янзызын деспен аргазы дээр бис.

Борбаңнадыр хевирниң чажыттары

Өпей-борбаңнадыр, чуглур-борбаңнадыр, хоюг-борбаңнадыр, борбаңнадыр-сыгыт, борбаңнадыр-хөөмей, борбаңнадыр-каргыраа. Думчуктаар аргалары: борбан-сыгыт, борбаң- хөөмей, борбаң-каргыраа.

Чаа хевир деп сыгыт биле каргырааны холуштуруп ырлап турар бис. Ынчалдыр-ла хөөмейге сыгытты, каргыраага хөөмейни катай күүседип болур арга бар.

Ойдупааның каргыраазы хөөмейниң кожумак аянындан хоорулбайн, ону баян уделгези-биле күүсзеткени улусту кайгадып турар.

Сирлеңнедир, бырлаңнадыр, дамырактаар дээрге сыгыт, хөөмей, каргырааның аргалары болур. Оларны күүседирде херекке агаарны силгип тургаш ырладыр.

Хөөмейниң хевирлери

Чыландык-каргырааны шенеп

Чыландык-хөөмейни анаа өттүнери:

увай- увай- увай-оң

увай- увай- увай-оң

Өпей-хөөмей — эге хөөмей:

увой ыңай увой-увой

увой ыңай увой-увой-аай

увой-увой-увой-оой

Хөөмей — өкпе-хөрек, сеткил-сагыштың ырызы.

Бырлаңнадыр — хөөмейни чайгап тургаш күүедири.

Думчуктаар — чүгле думчуктап хөөмейлээри.

Хөректээр — боостаа, хөректеп ырлаары.

Каңзып — качыгдал, уяралды илереткен узун хөөмей.

Хөөмей-сыгыт — ийи холушкак хевир.

Хөөмей-каргыраа — ийи хевирни катай күүседири.

Чаа-хөөмей — увай-аай-аай, увай-аай-аай

увай-оой-оой, увай-оой-оой

увай-увай-увай-оң.

Эрги хөөмей — Аай-оой увай-дембил-дембилдей

увой-увой-увей-ооң

увой-увой-увей-ааң

Сыгыттың хевирлери

Чыландык — сыгытты хос өттүнери

Чаш сыгыт — кезек, узун сыгыт

Сыгыт — диш, таалайның дузазы-биле ырлаары

Сирлеңнедир — сыгытты силгип тургаш күүседири

Думчуктаар — чугле думчуктап сыгыртыры

Хөректээр — сыгытты хөректеп, идип күүседири

Каңзып — уяралдың узун мунгаргай сыгыды

Сыгыт-хөөмей — ийи хевирниң холушкак аяны

Сыгыт-каргыраа — ийи хевирни деңге ырлаары

Киштедир — сыгытты хенертен бедик унче кедурери

Каргырааның хевирлери

Чыландык — каргырааны шенеп өттүнери

Карыш каргыраа — кыска каргыраа өттүнери

Каргыраа — боостаа, думчукту ажыглап ырлаары

Думчуктаар — чугле думчуктап каргыраалаары

Хөректээр — хөректен ундур бедик ырлаары

Дамырактаар — сирлеңнээш каргыраа

Каңзып — ханы качыгдалды илереткен адыр

Даглар каргыраазы — меңгилиг бедиктерниң даажы

Кожагар каргыраазы — кадарчының хостуг ыры

Хову каргыраазы — хамнаарак дег аянныг күүселде

Каргыраа-сыгыт — холушкак хевирлер

Каргыраа-хөөмей — каттышкак хевирлер

Эзенгилээриниң хевирлери

Эзеңги тевери — эзеңгилеп өпейлээри

Маңнаар эзеңги — эң дурген эзеңгилээри

Эзеңги-сыгыт — сыгыт хевирге эзеңгилээри

Эзеңгилээр-хөөмей — хөөмейге эзеңгилээри

Эзеңгилээр-каргыраа — каргыраа эзеңгизи

Деспең сыгыт — сыгытты думчуктап эзеңгилээри

Деспең хөөмей — хөөмейни думчуктап эзеңгилээри

Деспең каргыраа — каргырааны думчуктап эзеңгилээри

Борбаңнадырының хевирлери

Борбаңнадыр — эриннерни ажылдадып өөредири

Өпең-борбаң — борбаңнадырның эгези

Чуглур-борбаңнадыр — борбаңнадырның боду

Хоюг-борбаңнадыр — борбаңнадырның хоюглап ырлаары

Борбаңнадыр-сыгыт — сыгыт хевирге борбаңнадыры

Борбаңнадыр-хөөмей — хөөмей хевирге борбаңнадыры

Борбаңнадыр-каргыраа — каргыраага борбаңнадыры

Борбаң-сыгыт — сыгытты думчуктап борбаңнадыры

Борбаң-хөөмей — хөөмейни думчуктап борбаңнадыры

Борбаң-каргыраа — каргырааны думчуктап борбаңнадыры.

---